۶ سوال در باب خودکفایی کاغذ

فرید خالقی، فعال حوزه کاغذ: چند سالی است که مسئولان دولتی درباره جذابیت خودکفایی در تولید کاغذ دم می‌زنند و مرتبا درمورد دستاوردهای خود در داخلی‌سازی تولید کاغذ مصاحبه می‌کنند. آنها تولید داخلی کاغذ را به‌عنوان راهی برای کاهش قیمت کتاب و محصولات دیگر اعلام می‌کنند. به‌عنوان نمونه وزیر فرهنگ و ارشاد از سال اول حضور خود پیگیر پروژه داخلی‌سازی تولید کاغذ است و بارها سخنانی با این مضمون گفته است: «وزارت ارشاد برنامه گسترده‌ای برای تامین و تولید کاغذ و رسیدن به خودکفایی و حتی صادرات کاغذ در این وزارتخانه را در دستور کار قرار داده است.» از این دست اخبار هر هفته و به هر بهانه‌ای منتشر می‌شود و طبیعتا برای مردم عادی این پرسش مطرح می‌شود که پروژه‌ خودکفایی در تولید کاغذ چیست و به چه مقدار تحقق‌پذیر است. به‌عنوان یک فعال کوچک در صنعت کاغذ و سلولزی بر خود لازم دانستم که تجربه مختصرم در این حوزه را در قالب چند پاراگراف در اختیار علاقه‌مندان قرار دهم.

صنعت کاغذ یا صنعت سلولزی؟
در دنیا صنعتی به نام صنعت تولید کاغذ وجود ندارد بلکه گروه بزرگی به‌عنوان صنایع سلولزی تعریف می‌شود که کاغذ، مقوا، کارتن، خمیر، دستمال کاغذی، پوشک و ده‌ها محصول زیرمجموعه دارد. انواع کاغذ و مقوا چند صد کیفیت مختلف تولیدی دارد که در صنایع مختلفی به کار گرفته می‌شود. از 1.5 میلیون تن مصرف کاغذ و مقوا در کشور ما، کمتر از 100 هزار تن سهم نشر روزنامه و کتاب است و مابقی این مقدار عمدتا در بخش بزرگ تبلیغات و بسته‌بندی به کار می‌رود. اینکه نهاد وزارت ارشاد در این صنعت به اندازه 100 هزار تن مصرف خودش نقش ایفا کند و دغدغه‌مند باشد، امری طبیعی است ولی سیاستگذاری کلان در این حوزه حتما برعهده وزارت محترم صمت و از صلاحیت کاری وزارت محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی خارج است.

آیا خودکفایی موضعی امکان‌پذیر است؟
خروجی صنعت سلولزی هزاران محصول مختلف است که در صنایع بسیار متنوعی به کار گرفته می‌شود. صنعت نشر، آموزش‌وپرورش، هزاران چاپخانه، مراکز تبدیلی ریز و درشت، صنایع غذایی و لبنیات، صنایع دارویی و آرایشی، بهداشت و درمان، صنایع تولید قطعات، تولیدکنندگان میوه و محصولات کشاورزی، فست‌فودها و صدها بخش دیگر و به‌تبع آنها میلیون‌ها مصرف‌کننده، ذی‌نفع محصولات سلولزی هستند. هرگونه تصمیم‌گیری کلان برای این حوزه باید با توجه به در نظر گرفتن منافع کامل میلیون‌ها ایرانی باشد. اینکه وزیر ارشاد تصور کند به فرض احیای چند کارخانه می‌توان کاغذ را در بخش نشر خودکفا کرد تحلیلی خام و ناشی از نگاه جزءنگرانه است. امروز کاغذ روزنامه بیش از اینکه در چاپ روزنامه مصرف شود، در بسته‌بندی میوه و ساندویچ استفاده می‌شود، کاغذ تحریر بیش از چاپ کتاب در بخش تبلیغات و تولید جعبه‌های شیرینی مورد استفاده قرار می‌گیرد و کاغذهای گلاسه بیش از نشر کتاب کودک، در چاپ بروشور و کارتن‌های لمینیتی میوه‌های صادراتی به مصرف می‌رسند بنابراین به فرض مصرف سالیانه 100 هزار تن در بخش فرهنگی نمی‌توان با تولید این مقدار به خودکفایی موضعی رسید زیرا بازار بسیار بزرگ‌تر از این مقدار است.

آیا ایران کشور ایده‌آلی برای سرمایه‌گذاری در صنایع سلولزی است؟
برای تولید کاغذ و محصولات سلولزی به جز ماشین‌آلات و انرژی، به دو چیز نیاز داریم: «خمیر» و «آب».
خمیر به دو روش کلی تهیه می‌شود: برای محصولات بهداشتی و باکیفیت از خمیر بکر درختان و جنگل‌ها و برای محصولات با کیفیت پایین‌تر از خمیر بازیافتی استفاده می‌شود. ما در ایران تولید خمیر بکر نداریم چون منابع جنگلی نداریم. کشورهایی چون روسیه، برزیل، کانادا، آمریکا، چین، هند، سوئد و فنلاند که جزء تولیدکنندگان اصلی خمیر به شمار می‌روند مناطقی هستند که به کمک بافت‌های عظیم طبیعی، منابع آبی بزرگ و البته برنامه‌های کاشت در ازای برداشت، ظرفیت‌های بزرگی در تولید خمیر که ماده اولیه همه صنایع سلولزی است دارند. اگر کشوری ظرفیت تولید خمیر را دارد طبیعتا سرمایه‌گذاری در پایین‌دست صنعت، یعنی تولید کاغذ و مقوا و … نیز توجیه اقتصادی دارد. کشورهای مذکور عمدتا صاحب بالادست و پایین‌دست صنایع سلولزی هستند و این بهینگی و قدرت آنها در رقابت در بازار جهانی را تقویت می‌کند. اگر در کشور خشک ایران در پایین‌دست صنایع سلولزی، یعنی تولید کاغذ و مقوا سرمایه‌گذاری می‌کنیم باید بدانیم که برای تامین خمیر همیشه به کشورهای صاحب خمیر وابسته خواهیم بود و طبیعتا مزیت چندانی برای صادرات نخواهیم داشت.

ادامه مطلب را اینجا بخوانید.