امیدها و تردیدهای توسعه شبکه فیبر نوری

17 آبان‌ماه در گزارشی با عنوان «مهم‌ترین پروژه وزارت ارتباطات مثل سرعت نت»، «هدفگذاری پوشش ۲۰ میلیونی فیبر نوری زارع‌پور تنها ۱۸ درصد پیش ‌رفته است» به بررسی و نقد پیشرفت پروژه فیبر نوری پرداختیم. گروه علمی تحلیلی طیف (اندیشکده حوزه مخابرات) طی نقدی به گزارش مذکور، به بررسی ضرورت‌های توسعه فیبر نوری در کشور پرداخته است.

در سال‌های اخیر و به‌عبارتی از ابتدای فعالیت دولت سیزدهم، سرمایه‌گذاری در حوزه فیبر نوری و توسعه پوشش آن در سطح کشور بحث داغ محافل حوزه ICT کشور بوده است. توسعه شبکه ارتباطات ثابت، پوشش 80 درصدی خانوارها و طرح ملی ایجاد 20 میلیون پوشش فیبر نوری کلیدواژه‌هایی است که در گزارش‌ها و اخبار مختلف به گوش می‌رسد و مورد تحلیل قرار می‌گیرد.
گروه علمی‌تحلیلی طیف بیش از 17 سال از نزدیک فعالیت‌ها و اقدامات دولت و به‌خصوص وزارت ارتباطات را رصد کرده و در مواردی نیز خود از نزدیک در فرآیند سیاستگذاری و تنظیم مقررات این بخش درگیر بوده است. موضوع توسعه شبکه فیبرنوری لااقل در 13 سال اخیر و در حداقل سه مقطع مطرح شده است که مواردی مثل آنچه منجر به تشکیل شرکت ایرانیان‌نت در دولت دهم شد درنهایت به شکست کامل انجامید. پروژه اخیر وزارت ارتباطات تلاش جدید و متفاوتی در این راستاست. اخیرا گروه طیف موضوع توسعه فیبر را به‌همراه نمایشگاهی با حضور فعالان صنعت و خدمات این حوزه در چهارمین رویداد «هفته ایران دیجیتال» مورد توجه قرار داد. از آنجا که موضوع مدل اقتصادی توسعه شبکه فیبرنوری و چالش‌های مختلفی که در راه تحقق اهداف این پروژه وجود دارد در نشست تخصصی با حضور مدیرانی از سازمان تنظیم مقررات و اپراتورهای ثابت بحث شد، مناسب دیدیم در گزارشی جنبه‌های مختلف این پروژه ملی را بررسی کنیم. از دیدگاه ما به‌عنوان اندیشکده تخصصی در حوزه ارتباطات کشور لازم است از یک‌سو ضرورت توسعه فیبر نوری در جهت ارتقای توانمندی زیرساخت‌های با کیفیت اینترنتی کشور و رضایت بیشتر کاربران که مورد تاکید همه بازیگران است مورد توجه باشد و از سوی دیگر مباحثی مانند میزان پیشرفت پروژه، مشکلات و موانع پیش رو و تامین سرمایه جهت اجرا پروژه، نحوه تبدیل پوشش شبکه به پورت فعال و درآمدزایی از سرمایه‌گذاری انجام‌شده بررسی شود، اینها مهم‌ترین موضوعاتی است که در نحوه و جزئیات آن بحث است و اختلاف نظراتی وجود دارد.
عزم جدی وزارت ارتباطات و فناوری و پیگیری مداوم پروژه، از نکات مثبت و مهم‌ این کار ملی به حساب می‌آید. علی‌رغم برخی انتقادات، منصفانه آن است که پیگیری برای تصویب قوانین و مقررات لازم، تخصیص بودجه، ارائه مجوز‌های مختلف و اقداماتی حمایتی و تسهیلگرانه برای ورود بخش خصوصی در این طرح را نشان جدیت وزارت ارتباطات و سازمان‌های زیرمجموعه به‌ویژه سازمان تنظیم مقررات برای تحقق پروژه ملی توسعه شبکه فیبر نوری بدانیم. پروژه‌ای که همچون بزرگراه‌ها و آزادراه‌ها و خطوط ریلی، از زیرساخت‌های مهم و لازم کشور محسوب می‌شود. در این گزارش کوشیده‌ایم ضمن بررسی جنبه‌ها مختلف موضوع هم ضرورت حمایت از توسعه این پروژه به‌عنوان یکی از اولویت‌های جدی کشور تبیین شود و هم جنبه‌هایی را که نیازمند نقد، تدبیر و توجه بیشتر برای موفقیت این پروژه است مورد توجه قرار گیرد.

نکته اول: زنگ خطر ارتباطات ثابت برای سال‌های آتی
هرچند تعداد کاربران اینترنت همراه در دنیا بیشتر است اما در جهان، اتصال به اینترنت از طریق شبکه‌های ثابت سهم بیشتری از مصرف ترافیک داده را دارد و بیشتر مصرف اینترنت از طریق شبکه ثابت انجام می‌گیرد. اینترنت ثابت، که از فناوری‌هایی نظیر فیبرنوری، کابل و در نسخه‌های قدیمی‌تر DSL بهره می‌برد، به کاربران اتصالی پایدارتر، ارزان‌تر و قابل‌اعتمادتر می‌دهد. در محیط‌های خانگی یا اداری که کاربران نیاز به شبکه‌ای با پهنای باند بالا دارند، شبکه ثابت انتخاب اول به حساب می‌آید، به‌طوری‌که در دنیا سهم ترافیک شبکه همراه تنها یک‌پنجم از کل ترافیک است. بنابراین می‌توان گفت بازار ارتباطات ثابت، نقش اصلی ارتباطات را در کشورهای مختلف ایفا می‌کند و توسعه آن جایگاه ویژه‌ای برای سایر کشورها داشته است. داده‌های ترافیکی در ایران نشان می‌دهد که مصرف اینترنت در ایران با روند جهانی همسو نیست و برخلاف جهان سهم ترافیک شبکه همراه از شبکه ثابت تا دوبرابر بیشتر است. ادامه این روند درنهایت منجر به اخلال در توسعه و پاسخگویی ظرفیت شبکه همراه به نیازهای کاربران خواهد شد، به‌ویژه آنکه سرعت رشد پیک ترافیک همواره از نرخ رشد ترافیک بیشتر است و این امر در درازمدت صرفا با اتکا به شبکه‌های ثابت باکیفیت و به‌روز مثل فیبر نوری قابل‌مدیریت است. تجربه کشورهای پیشرفته و حتی درحال توسعه مثل ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس موید این دیدگاه است.
نکته دوم: چالش فرسودگی زیرساخت‌های سنتی اینترنت ثابت
بازار ارتباطات پهن‌باند ثابت از حدود سال 1384 به‌صورت جدی شکل گرفت و رشد این بازار تا ابتدای سال 1397 مبتنی‌بر فناوری ADSL و سهم کمی هم TD-LTE ثابت ادامه داشت. از سال 1397 با افزایش ضریب نفوذ و فراگیری اینترنت همراه روندهای نوسانی و کاهش اشتراکات بازار ثابت آغاز شد ولی با همه‌گیری کرونا و خانه‌نشینی مردم از ابتدای سال 99 یک روند رشد دیگر را تجربه کرد اما این رشد همچون تنفس مصنوعی بود و ادامه‌دار نشد و دوباره روند نزولی از امسال شروع شد. تا پایان خرداد 1402، ضریب نفوذ جمعیتی پهن باند ثابت معادل 12.9 درصد (11 میلیون مشترک) و ضریب نفوذ خانواری در حدود 40 درصد بوده است.
عدم سرمایه‌گذاری و به‌روز کردن زیرساخت‌ها که مبتنی‌بر سیم مسی است و پاسخگو نبودن کیفیت فناوری قدیمی ADSL که در اغلب مناطق رقابت کیفیت را نسبت به نسل چهارم همراه از دست می‌دهد، عامل اصلی رویگردانی کاربران از این خدمات و جایگزینی آن با فناوری‌های دیگر به‌ویژه اینترنت همراه است. هرچند قیمت پایین خدمات همراه هم مزید بر علت است و کفه رقابت را بیشتر به نفع توسعه اینترنت همراه سنگین می‌کند. ما در نشست «هفته ایران دیجیتال»، عبارت از نفس‌افتاده را برای بازار ثابت به‌کار بردیم. زیرساخت‌های مبتنی‌بر سیم‌ مسی- که عمدتا در شبکه شرکت مخابرات ایران توسعه یافته است- بعد از چند دهه دیگر توان پاسخگویی به نیازهای امروز ما را نداشته باشد. هرچند در برخی مناطق می‌توان با به‌روز‌رسانی آنها به VDSL آنها را برای پاسخگویی به بخشی از نیازهای کاربران به‌کار گرفت، همچنانکه در دنیا سهم کمی از ارتباطات ثابت را دارد اما در درازمدت نیاز به یک تغییر اساسی در فناوری برای دمیدن روح تازه در شبکه ثابت هستیم.

برای خواندن متن کامل گزارش، اینجا را بخوانید.