چگونه هندوانه نماد مقاومت فلسطین شد؟

میراحمدرضا مشرف، پژوهشگر حوزه بین‌الملل: جنگ غزه به‌رغم همه تلخ‌کامی‌ها و رویدادهای تیره و تار آن، نکات روشنی نیز به همراه دارد که شاید یکی از مهم‌ترین آنها توجه دوباره جامعه جهانی به موضوع فلسطین و مقاومت پایدار مردم این سرزمین در برابر اشغالگری و اشغالگران است. تا پیش از بحران غزه بحث منازعه خاورمیانه، از محور عمده و اصلی آن یعنی بازپس‌گیری سرزمین‌های اشغالی فلسطینیان منحرف شده و به سطح تلاش برای عادی‌سازی روابط میان اعراب و رژیم‌صهیونیستی تنزل پیدا کرده بود. در سایه چنین نگاهی بود که در اغلب رسانه‌های جهانی نیز ریشه اصلی بحران خاورمیانه کم‌کم به فراموشی سپرده شده و نام فلسطین و آرمان فلسطین در حال پاک شدن از اذهان عمومی بود. رسانه‌های هندی مصداق بارز چنین وضعیتی تلقی می‌شوند؛ رسانه‌هایی که در مناقشه خاورمیانه برای چندین دهه با فلسطین و آرمان‌های آن احساس همبستگی داشتند. اما مدت‌زمانی است که بحران خاورمیانه و سیاست خارجی کشورشان را صرفا در چهارچوب پیوند روابط اعراب حاشیه خلیج‌فارس مورد توجه قرار می‌دهند. با این حال رخدادهای اخیر غزه یک‌بار دیگر رسانه‌های هند و به تبع آن ذهن‌های مردم این کشور را به سوی فلسطین معطوف کرد. شاهد این مدعا را هم شاید بتوان مقاله اخیر منتشرشده در روزنامه معروف «ایندین اکسپرس» دانست که در میانه مباحث فراوان مرتبط با جنگ در غزه، به موضوعی جالب، متفاوت و در‌عین‌حال مرتبط با آرمان فلسطین یعنی چگونگی تبدیل شدن میوه «هندوانه» به نماد مقاومت فلسطینی‌ها، توجه نشان داده است. اگرچه با توجه به ظرفیت‌های اطلاعاتی تحلیلگران هندی در مساله فلسطین، ممکن است ایندین اکسپرس، روایتی ناقص و توام با برخی اشکالات را از این موضوع ارائه داده باشد، اما بازخوانی آن هم به‌دلیل بازگشت توجه یک روزنامه معتبر منطقه‌ای به فلسطین و نمادهای مقاومت و هم به‌علت محتوای تحلیلی به نسبت در خور توجه آن، خالی از لطف نخواهد بود. در این میان نکته قابل ذکر این است که در راستای درک و تطبیق بهتر موضوع با مباحث فعلی غزه، ضمن حفظ امانت‌داری، برخی جابه‌جایی‌ها در عبارات و فصل‌بندی‌ها انجام گرفته است.

رابطه میان میوه هندوانه و فلسطین
در بسیاری از پست‌های حمایت از فلسطین در شبکه‌های اجتماعی، هندوانه نماد محبوبی است. تصاویر و ایموجی‌های میوه‌های برش‌خورده و همچنین آثار هنری با محتوای مشابه، اغلب برای ابراز همبستگی با مردم فلسطین استفاده می‌شوند. در‌حالی‌که دلیل استفاده از هندوانه به‌عنوان سمبل مبارزه فلسطینی‌ها به قدر کافی ساده به‌نظر می‌رسد، تاریخچه به‌کارگیری آن پیچیده‌تر است.
وقتی یک هندوانه برش داده می‌شود، محتوای درونی آن رنگ‌های پرچم فلسطین را بازتاب می‌دهد؛ قرمز، سبز، سیاه و سفید. از آنجایی که مقامات اسرائیلی غالبا حمل و نمایش پرچم فلسطین را ممنوع کرده‌اند، از میوه هندوانه به‌عنوان نماد این پرچم استفاده می‌شود. نکته جالب این است که میوه هندوانه به‌طور وسیعی در سراسر سرزمین فلسطین از کرانه باختری تا غزه، کاشت می‌شود و ویژگی‌های برجسته‌ای در آشپزی فلسطینی‌ها دارد.

ریشه تاریخی استفاده از هندوانه به‌عنوان نماد مقاومت
این موضوع که چطور نماد هندوانه برای اولین‌بار در اعتراضات مورد استفاده قرار گرفت، چندان واضح نیست. در‌حالی‌که اغلب سازمان‌های رسانه‌ای غرب گزارش داده‌اند که هندوانه یک سمبل برجسته مقاومت در طول انتفاضه اول (1993-1987) بوده است، وبسایت‌ها و وبلاگ‌های عربی نظر متفاوتی دارند. بعد از جنگ اعراب و اسرائیل در سال 1967، اسرائیل کرانه باختری و غزه را به اشغال خود در‌آورد و نمایش عمومی پرچم فلسطین را جرم‌انگاری کرد. بنابراین احتمال آن وجود دارد که در انتفاضه اول که بنیان آن بر ضد اشغالگری بود، از هندوانه‌های برش‌خورده استفاده شده باشد. به‌رغم این نظر روزنامه نشنال مستقر در ابوظبی در گزارشی در سال 2021 مدعی شد که این داستان تا حدی قالب افسانه معاصری را به خود گرفته که اخیرا در شبکه‌های اجتماعی تکثیر یافته است؛ آن هم در شرایطی که منشأ واقعی آن در بازگویی‌ها و باز‌نشرهای مختلف مدفون شده است. در همین راستا وبسایت استعمار‌زدایی از فلسطین که ظاهرا توسط دو فلسطینی ساکن رام‌الله اداره می‌شود، می‌گوید: «در ادبیات انتفاضه اول (در زبان‌های عربی و انگلیسی) اصلا به این عمل اشاره‌ای نشده است. البته اشاره‌هایی به افرادی شده که از هندوانه به‌عنوان نمونه‌ای از ترکیب رنگ‌های ممنوعه [احتمالا رنگ‌های پرچم فلسطین] استفاده کرده‌اند، اما هیچ یک از آنها به‌معنای استفاده گسترده‌تر از برش‌های هندوانه به‌عنوان یک بیانیه سیاسی یا به‌عنوان جایگزینی برای پرچم فلسطین نیست.» این وبسایت همچنین اضافه می‌کند: «ما با چند تن از اعضای فعال در کمیته‌های مردمی انتفاضه در این زمینه تماس برقرار کردیم و هیچ‌یک از آنها به یاد نمی‌آورد که کسی از هندوانه به‌عنوان نماد مقاومت استفاده کرده باشد.»
در‌حقیقت بسیاری از کسانی که از سمبل هندوانه در انتفاضه اول یاد می‌کنند، به‌شدت به دو منبع اتکا دارند؛ اول گزارشی از نیویورک تایمز در سال 1993 و دوم روایتی که از سوی هنرمندانی چون سلیمان منصور، نبیل عنانی و عصام بدر مطرح شده است. همان‌طور که در گزارش روزنامه نشنال ابوظبی یادآوری شده است، یک نمایشگاه آثار هنرمندان در سال 1980 به‌دلیل سیاسی بودن آثار هنری و نمایش پرچم فلسطین و رنگ‌های آن، از سوی ارتش رژیم‌صهیونیستی تعطیل شد. در همان‌جا عصام بدر در مواجهه با افسر اسرائیلی از او می‌پرسد اگر فقط بخواهد یک هندوانه نقاشی کند، چه می‌شود؟ افسر پاسخ می‌دهد آن هم مصادره خواهد شد.
‌در‌مقاله‌‌‌‌ای که نیویورک‌تایمز پس از توافق اسلو، شناسایی رسمی متقابل دو طرف اسرائیلی و فلسطینی و رفع جرم‌انگاری از نمایش پرچم فلسطین، به نگارش درمی‌آورد، در رابطه با هندوانه یادآوری با این مضمون صورت گرفته است: «در نواز غزه، جایی که زمانی مردان جوان به‌دلیل حمل هندوانه‌های بریده شده‌ای که رنگ‌های سرخ، سیاه و سبز فلسطین را بازتاب می‌داد، دستگیر شده بودند؛ اکنون سربازان در کنار راهپیمایانی که مشغول تکان دادن پرچم‌های ممنوعه هستند، با بی‌اعتنایی ایستاده‌اند.» با این حال پس از انعکاس این مطلب، مدیر دفتر مطبوعاتی دولت اورشلیم در جوابیه‌ای به این روزنامه نوشت: «بررسی موضوع با مقامات ذی‌صلاح نشان می‌دهد چنین دستگیری‌هایی هرگز سیاست رسمی اسرائیل نبوده است. اگر چنین عملی به‌صورت انفرادی و بدون مجوز هم رخ داده باشد، هیچ فردی برای چنین موقعیت غیرمجرمانه‌ای، مورد پیگرد قرار نگرفته است.» به‌نظر می‌رسد این بخش از مقاله بعدا توسط نیویورک‌تایمز پس گرفته شد.‌ ‌در کنار اینها از کار هنرمند فلسطینی «خالد حورانی» نیز می‌توان به‌عنوان یکی دیگر از نمونه‌های برجسته به‌کارگیری هندوانه به‌عنوان نماد مقاومت فلسطین یاد کرد. وی در سال 2007 برشی از هندوانه را برای «پروژه اطلس ذهنی فلسطین» نقاشی کرد که توجه بینندگان زیادی را به خود جلب و در گره زدن هندوانه با آرمان فلسطین نقش برجسته‌ای ایفا کرد. در هر حال آنچه درنهایت می‌توان گفت این است که هرچند منشأ تاریخی استفاده از هندوانه نامشخص است، اما اکنون به‌طور گسترده‌ای به‌عنوان نماد مقاومت فلسطین مورد پذیرش است.

هندوانه؛ نماد برجسته اعتراضات اخیر
فلسطینی‌ها در تمام ایام سال‌جاری و حتی پیش‌تر از آنکه تهاجم حماس باعث به راه افتادن حمام خون در غزه توسط صهیونیست‌ها شود، در جوش و خروش بوده‌اند. بنابر گزارش تایمز اسرائیل در ماه ژانویه ایتمار بن گویر، وزیر امنیت رژیم‌صهیونیستی ادعا کرد پس از آنکه یک محکوم تروریست [مبارز فلسطینی] پس از آزادی از زندان پرچم فلسطین را به اهتزاز در‌آورد، وی به پلیس دستور داده است تا همه پرچم‌های فلسطین را که در ملأ عام برافراشته شده‌اند، پاره کند.
برافراشتن پرچم در فلسطین ممنوع نیست، اما پلیس رژیم‌صهیونیستی اغلب با این ادعا که اهتزاز پرچم برهم‌زننده صلح و آرامش است، اقدام به سرکوب آن می‌کند. در ماه ژوئن و در شرایطی که دستگیر‌ی‌ها تداوم داشت، سازمانی با نام «زازیم» نمایش تصاویر تکه‌هایی از هندوانه روی تاکسی‌هایش در تل‌آویو را آغاز کرد، البته با مضمونی در کنار آن که تاکید می‌کرد «این یک پرچم فلسطین نیست.» در عین حال افراد زیادی مدعی هستند در رسانه‌های اجتماعی پست‌هایی که نمادهای آشکار فلسطین را دارند، توسط پلتفرم‌های بزرگ مستقر در ایالات‌متحده محدود می‌شوند و به همین جهت استفاده از هندوانه بر‌ش‌خورده در اینجا نیز می‌تواند مفید واقع شود.