شهرنشینی در عصر بحران‌ها

حمیدرضا تلخابی، دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری: ابتکار سازمان ملل متحد در سال 2013 در نامگذاری روز 31 اکتبر هر سال (17 آبان‌ماه) به‌عنوان «روز جهانی شهر‌ها» فرصت مغتنمی برای دولت‌ها، نظام ملل متحد به‌ویژه برنامه اسکان بشر ملل متحد، سازمان‌های بین‌المللی مرتبط، جامعه مدنی و سایر ذی‌نفعان و فعالان شهری جهت اهتمام به توسعه پایدار شهری در سرتاسر جهان است. شهرها بیش‌ازپیش در حال گسترده شدن هستند و به عقیده بسیاری از نظریه‌پردازان حوزه مطالعات شهری، همه‌چیز در حال شهری شدن است. حدود 55 درصد از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند. اقتصاد، سیاست، اجتماع، فرهنگی و از همه مهم‌تر محیط‌زیست، با حیات شهرها گره‌ خورده است و در عین اینکه بحران‌ها از ماهیت وجودی شهرها ناشی می‌شوند، راه‌حل‌ها را نیز باید در درون شهرها جست‌وجو کرد. مطرح‌شدن رویکردها و نظریه‌های شهری نظیر شهر پایدار، فراگیر، تاب‌آور، زیست‌پذیر، شکوفا، سبز، اکولوژیک، هوشمند، فشرده، نوشهرگرایی، دانش‌بنیان، یادگیرنده، دوستدار کودک، نوجوان و سالمند، و... انگاره‌هایی در راستای سامان‌بخشی به رشد غول‌آسایی است که توسط شهرها تولید و توسط شهرنشینان تجربه می‌شود.

بدون تردید امروزه بحران «امنیت» یکی از چالش‌ها و دغدغه‌های شهرنشینان، سیاستگذاران و مدیران کشوری و شهری است. امنیت طیف متنوعی از حوزه‌های فعالیت انسانی را دربر می‌گیرد، از امنیت جانی گرفته تا امنیت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی. جنگ‌های تحمیلی و خانمان‌سوز تجلی آشکار ناامنی و کاهش تاب‌آوری اجتماعی و اقتصادی حیات شهرهاست که افزون بر کشته شدن کودکان، زنان و افراد شهری، نظیر جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، جنگ‌های غزه در سرزمین‌های اشغالی فلسطین، جنگ در افغانستان و اوکراین، امنیت منطقه و جهان را نیز دستخوش بی‌ثباتی می‌کنند.

انسان شهری در حاضر به زامبی (zombie) و مرده متحرک بدل شده است. توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در مقیاس جهانی، مقیاس‌های محلی را نیز درهم نوردیده و بمباران اطلاعات توسط بنگاه‌های رسانه‌ای (خواه لازم و غیرلازم) همراه با جهت‌دهی متناسب با اهداف قدرتمندان (سیاسی، اقتصادی و فرهنگی)، شهروند امروز را غرق در اخبار و رویدادهای ناهنجار و ناخوشایندی می‌کند که هیچ نقشی در شکل‌گیری آنها نداشته است. با همه ترس‌ها و نگرانی‌ها آینده زیست بشر در شهرها خواهد بود. باید امیدوار بود و برای آنها چاره اندیشید. شهرهای کشور ما نیز خارج از این چالش‌ها نیست و نیازمند نگاهی مدبرانه به آنهاست. به‌طورکلی مهم‌ترین مشکلات و چالش‌هایی توسعه فضایی شهرهای کشور به شرح زیر است.

- ظهور شهر- مناطق چند میلیونی با گستره‌های فضایی به‌شدت در حال رشد متاثر از عوامل کلان و خرد نظیر جهانی‌شدن، توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، تمرکزگرایی سیاست‌های دولت و... .

- کاهش اهمیت اقتصادی و اجتماعی شهرهای کوچک در سلسله‌مراتب شهرنشینی کشور به دلیل تغییر ابزارهای اقتصادی فضایی به نافضایی (دیجیتال).

- پدیدار شدن چالش‌های زیست‌محیطی نظیر آب مصرفی و آلودگی هوا از یک‌سو و مخاطرات محیطی نظیر زلزله و سیل از سوی دیگر که منجر به جابه‌جایی و مهاجرت‌های گسترده در مقیاس کشور شده است.

- افت کیفیت زندگی در فضاهای شهری به دلیل مسائل ناشی از ازدحام جمعیت و وسایل نقلیه موتوری.

- تغییر شدید ساختار فیزیکی و هویتی جمعی محله‌ها و جایگزین شدن آن با معیارهای فردی (فردیت).

- کالایی شدن فضا و تغییر معیارهای ارزش‌گذاری مکان از مباحث هویتی (اجتماعی-فرهنگی-تاریخی) به مباحث اقتصادی.