در کشور معیاری برای محاسبه R‌&D نداریم

زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: تحقیق و توسعه تنها مسیر رسیدن به فناوری‌های جدید و تولید محصولات با تکنولوژی‌های بالاست؛ مسیری که ارگان‌ها و صنایع بزرگ دنیا بودجه‌های هنگفتی را برای آن درنظر می‌گیرند تا از این طریق بتوانند تولیدات خود را به‌روز نگه دارند و حتی محصولاتی جدید به دنیا معرفی کنند. بودجه نوآوری و فناوری در کشورمان در سال‌های اخیر به یکی از مباحث مهم در بودجه‌ریزی تبدیل شده و سازمان برنامه و بودجه به‌عنوان متولی بودجه کشور، الزامات مختلفی را برای دستگاه‌ها در راستای تخصیص مبلغی از بودجه‌شان به امر پژوهش تعیین کرده، اما هنوز این الزامات نتوانسته به معنی واقعی بودجه‌های مورد نیاز برای انجام فعالیت‌های پژوهشی را در کشور فراهم کند. در این وضعیت طبیعتا رسیدن به تعریف درست از فعالیت نوآورانه و فناورانه و نحوه تخصیص بودجه به این بخش می‌تواند گره از مشکلات فعلی باز کند. پریسا علیزاده، عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشوردر نشست «آشنایی با ساختار تعریف بودجه نوآوری و فناوری در ایران و سایر کشورها» به بررسی تفاوت کشورها در بودجه‌ریزی این بخش پرداخت. نکته قابل‌توجه در صحبت‌های او، تفاوت بین تحقیق و پژوهش بود؛ موضوعی که توجه به آن باعث می‌شود در زمینه بودجه‌ریزی هم تفاوت‌های قابل‌توجهی در کشور ایجاد شود. در این گزارش بخش‌هایی از این نشست را می‌خوانید.

یکی از مباحث اصلی پاسخ به این سوال است که چرا ما نیاز به اندازه‌گیری بودجه فناوری و نوآوری داریم؟ در جواب باید گفت در سیاست‌های کلان، شاخص‌هایی مربوط به بودجه R&D را داریم. مهم‌ترین آن سیاست‌هایی است که در حوزه علم و فناوری دیده می‌شود. در این زمینه مقررشده تا پایان سال 1404 چهار درصد تولید ناخالص داخلی کشور در حوزه تحقیق و پژوهش هزینه شود. مساله‌ای که در اینجا باید به آن پرداخته شود، اینکه در بسیاری از سیاستگذاری‌های ما قلمی که برای نگارش این سیاست‌ها در آن استفاده می‌شود، در بعضی موارد با ابهام و عدم دقت همراه است.
موضوع دیگر اینکه واژه تحقیق و پژوهش در میان افراد غیرکارشناس تفاوتی ندارد؛ چراکه تحقیق کلمه‌ای عربی و پژوهش فارسی همان عبارت است. اما زمانی که ادبیات و استانداردهای بین‌المللی را ملاک قرار داد، می‌بینیم که از لفظ استاندارد تحقیق و توسعه استفاده می‌شود. باز زمانی که دقیق‌تر می‌شویم، مشخص می‌شود که در ادبیات سیاستگذاری دنیا، فعالیت‌های مختلفی تحت‌عنوان فعالیت‌های علمی و فناورانه نامگذاری می‌کنند و آنها را از یکدیگر تمیز می‌دهند و برای آنها تفاوت قائل می‌شوند. در سطح عالی آموزشی در دنیا مباحثی چون R&D، بحث نوآوری، فعالیت‌های پشتیبان و خدمات علمی و فناوری همگی با هم تفاوت دارد و هرکدام حوزه مربوط به خود را دارد.
آن چیزی که به‌عنوان استاندارد در دنیا اندازه‌گیری می‌شود نسبت R&D به GDP‌ است. نکته مهم در اینجا اینکه باید حواس‌مان باشد که هزینه مربوط به نوآوری یا آموزش عالی، داخل هزینه تحقیق و توسعه آورده نشود. برای اینکه با دقت هزینه R&D شفاف و دقیق محاسبه شود، نیاز است تا به استاندارد یا راهنمای فراسکاتی مراجعه شود، این استاندارد بسیار دقیق و با جزئیات فعالیت R&D را از غیرمشخص می‌کند و کشورهای زیادی به آن استناد می‌کنند. طبیعتا اگر هزینه‌های غیر از R&D در محاسبه شاخص شریک شوند شاخص نشانه درستی از وضعیت کشور نمی‌دهد. از آنجا که شاخص‌ها مبنای سیاستگذاری و تصمیم کشور هستند، بالطبع سیاستگذاری و تصمیم‌گیری نیز دچار انحراف و اشکال می‌شوند، به‌طور مثال موضوعی که باید مدنظر قرار بگیرد، این است که آموزش عالی سطح‌بندی از یک تا هشت را شامل می‌شود و سطح هشت معادل همان آموزش مقطع ph.D در کشور است. حالا باید به نحوه محاسبه هزینه R&D برای استاد در مقطع دکتری اشاره کرد، به‌طور مثال اگر استاد راهنما یا مشاور مدت زمانی را که برای نظارت بر پروژه اختصاص می‌دهد و اگر آن نظارت همراه با نوآوری یا یک مشورت نوآورانه یا یک راهنمایی نوآوری بوده و تنها خواندن پایان‌نامه صرف نباشد، با توجه به آنکه استاد راهنما حقوق ماهیانه‌ای را دریافت می‌کند باید آن زمان مقدار ساعتی که برای این کار اختصاص پیدا کرده و زمانی را که وی برای این نوآوری گذاشته در هزینه R&D محاسبه کرد. به‌عبارت دقیق‌تر خواندن، تصحیح پایان‌نامه، آموزش روش تحقیق در حوزه فعالیت‌های تحقیق و توسعه قرار نمی‌گیرند اما اگر نظارتی همراه با نوآوری یا پروژه مشخص تحقیق و توسعه باشد R&D محسوب می‌شوند.

شاخص مهمی که در همه دنیا وجود دارد، شاخص نسبت هزینه‌های R&D به تولید ناخالص ملی است. به این شاخص شدت تحقیق و توسعه گفته می‌شود. منظور از هزینه‌کرد تحقیق و توسعه، کل هزینه‌های داخل یک سازمان برای فعالیت تحقیق و توسعه است که باید در قلمرو ملی و مرزهای یک کشور و در یک بازه معین سالانه هزینه شود. موضوع مهم اینکه در کشور ما پیمایش درست و دقیقی برای R&D وجود ندارد. این امر باعث‌شده سراغ منبع تامین مالی یا همان بودجه برویم. به‌عبارت دیگر چون امکان تهیه پرسشنامه درباره هزینه‌کرد این بخش وجود ندارد باید سراغ بودجه رفت و ردیف R&D را درآورد و با هم جمع و میزان R&D را اعلام کرد، به‌عنوان مثال 20 هزار میلیارد تومان هزینه R&D شده اما باید حواس‌مان باشد که این مبلغ بودجه یا اعتبار پیش‌بینی شده است. ممکن است در مقام اجرا صرف R&D نشده باشد، برای مثال هزینه تامین خوابگاه و سلف سرویس دانشجویان شده باشد. راهنما تاکید دارد که برای اندازه‌گیری R&D باید سراغ مجریان تحقیق و توسعه رفت اما چون این امکان در کشور وجود ندارد باز راهنما کمک کرده و گفته هر جا نتوانستید سراغ مجری تحقیق و توسعه بروید این رقم را از سمت پیش‌بینی بودجه اندازه‌گیری کرد. در ایران حداقل در بخش دولتی کار ساده‌تر انجام می‌شود؛ چراکه می‌توان به بودجه سنواتی مراجعه کرده و بودجه R&D را براساس آن حساب کرد، هرچند این کار هم با خطا همراه است، اما بهتر از این است که هیچ محاسبه‌ای نداشته باشیم.
در این بخش می‌خواهم درباره بخش تامین‌کننده بودجه این حوزه یا همان دولت صحبت کنم. وقتی از این مقوله صحبت می‌شود، این R&D را یک شرکت، یک سازمان دولتی و دانشگاه یا بخش غیرانتفاعی بدهد که همان ماتریس گرد است. یک سمت بخش‌های تامین‌کننده و سمت دیگر بخش‌های مجری تامین و توسعه قرار می‌گیرند. به‌طورکلی بررسی منابع مالی تخصیص یافته به تحقیق و توسعه از دو مسیر ممکن است؛ یکی تخصیص‌های مالی یا بودجه‌هایی است که به آن رویکرد پیش از وقوع می‌گویند و دیگری هزینه‌کرد واقعی یا رویکرد واقعی یا پس از وقوع است. تاکید راهنمای فراسکاتی آن است که از هزینه‌کرد استفاده شود؛ اما در بسیاری از موارد این امر میسر نیست، به‌خصوص در کشور ما که همیشه سراغ بودجه می‌رویم. این تخصیص‌های مالی بودجه نیز منبع اصلی آن همان اسناد بودجه دولتی است.
به‌طورکلی بودجه پژوهش و فناوری در قانون بودجه در سه بخش اصلی نمود پیدا می‌کند. یکی همان ردیف‌های بودجه‌ای که هرسال تکرار می‌شوند، کد ثابت دارند و معمولا حذف کردن یا اضافه کردن این کدهای به‌طور معمول سخت است. دوم بودجه شرکت‌ها و بانک‌های دولتی است که به‌طور معمول در پیوست سه قانون بودجه می‌آید و آخری اعتبارهای ردیف‌های متفرقه است که هرسال متفاوت بوده و میزان آنها کم و زیاد می‌شود. اگر بخواهیم تصویری کلی‌تری ارائه کنیم؛ باید عنوان کرد بودجه کل کشور در سال 1401 شامل بودجه عمومی مشمول وزارتخانه‌ها، سازمان‌های دولتی، بانک‌ها و شرکت‌های دولتی و در انتها بودجه موسسات غیر انتفاعی بود، یعنی درمجموع بودجه این عناصر بودجه حوزه R&D کشور را ایجاد می‌کند. ما یک ساختار بودجه داریم که این ساختار دقیق نیست. 90 درصد بودجه R&D سال 1401 بودجه‌ای است که در ردیف‌های امور تحقیقاتی بخش‌های مختلف اعم وزارتخانه‌ها، پژوهشگاه‌ها و موسسات پژوهشی دولتی قرار داشته است.

برای خواندن متن کامل گزارش، اینجا را بخوانید.