زینب مرزوقی، خبرنگار گروه نقد روز: می‌گویند مشکل امروز سیستان‌و‌بلوچستان مشکل هوا نیست، بلکه بحران آب است. یعنی عامل تشدید بحران بادهای120 روزه و طولانی‌تر شدن مدت زمان حضورشان در سیستان؛ تشنگی هیرمند و هامون و خالی شدن سدهای این استان است. کشمکش بر سر حقابه هیرمند هم دعوای امروز و دیروز نیست و کارشناسان محیط‌زیست هم معتقدند اگر بهترین دولت هم در افغانستان روی کار بیاید، دیگر کار از کار گذشته است و چاره هیرمند، تامین حقابه نیست. از گذشته‌های دور و براساس توپوگرافی منطقه باد‌های120 روزه می‌وزید و بین ۱۲۰ تا ۱۳۰ روز به طول می‌انجامید. به دلیل وجود هامون نیز آثار بهتری روی منطقه شمال و شمال غرب سیستان داشته‌اند و مردم از وزیدن این بادها برای خنک کردن خانه‌هایشان استفاده می‌کردند اما اکنون به دلیل خشک شدن هامون و نرسیدن حقابه هیرمند و البته بی‌توجهی به مشکلات زیست‌محیطی این منطقه؛ بادهای موسمی به طوفان‌های شن بعضا 200 روزه در سیستان تبدیل شده‌اند و به عقیده اهالی خود منطقه حتی امنیت منطقه را نیز به خطر انداخته‌اند. چراکه بعضی از روستاهای محل عبور کریدوری این بادها خالی از سکنه شده است و به دلیل مرزی بودن این روستاها خالی ماندن‌شان به ضرر امنیت منطقه است. علاوه‌بر تمام این موارد اما تحت‌الشعاع قرار گرفتن سلامتی مردم و بالای 100 روز تنفس در آلودگی‌های بیش از 19 برابر حد مجاز، در چند سال اخیر مساله‌ساز شده‌ است. بادهای120 روزه امسال بیشتر از 120 روز میهمان سیستان‌و‌بلوچستانی‌ها بود و تا نیمه دوم سال یعنی همین روز گذشته نیز سیستان‌و‌بلوچستان را به تعطیلی کشاند. این تعطیلی نیز همزمانی عجیبی با برگزاری جلسه «ستاد ملی مقابله با پدیده گردوغبار» برای اولین بار با حضور علی سلاجقه رئیس سازمان محیط‌زیست داشت.
‌علی سلاجقه،‌ رئیس سازمان محیط‌زیست در حاشیه بازدید از تالاب بین‌المللی هامون در گفت‌وگو با ایرنا گفته بود: «براساس مذاکرات انجام‌شده مسئولان کشور افغانستان اعلام کردند که به محض اینکه بارندگی در این کشور به اندازه کافی باشد حقابه تالاب بین‌المللی هامون را رها‌سازی خواهند کرد. نشست‌های مشترک بین ایران و افغانستان برای بازپس‌گیری حقابه تالاب بین‌المللی هامون درقالب تقویم زمانی مشخص در حال انجام است.» او همچنین در گفت‌وگو با مردم در رابطه با احیای هیرمند نیز عنوان کرده بود که «پروژه احیای هامون را همراه با UNDP دنبال می‌کردیم اما متاسفانه به دلیل تحریم، آنها حاضر به حمایت از طرح نشدند.»

هامون به چشمه بزرگ گردوخاک تبدیل شده است
اگر بخواهیم از اوضاع امروز سیستان، وعده‌ها و اما و اگرها را فاکتور بگیریم؛ این پرسش‌ها مطرح است که مساله امروز سیستان‌و‌بلوچستان دقیقا چیست و چه کارهایی باید برای سیستان انجام می‌شد و تا به امروز انجام نشده است؟ ‌محمد درویش، کارشناس و فعال محیط‌زیست معتقد است مهم‌ترین مشکل امروز سیستان عدم تامین حقابه تالاب بین‌المللی هامون است. او در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «هر از گاهی که آبی به سیستان‌و‌بلوچستان رسیده، آن را وارد چاه‌نیمه‌ها کردند یا به توسعه کشاورزی اختصاص دادند و عملا هامون به یک چشمه بزرگ گردوخاک تبدیل شده و ضریب ناپایداری، افزایش گردوخاک و توفان‌ها را تشدید کرده است. تا زمانی که اولویت در سیستان اختصاص حقابه هامون پس از تامین آب شرب نباشد، ما نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که مشکل سیستان حل شود. ما آمده‌ایم بیش از یک میلیارد دلار برای توسعه کشاورزی هزینه کرده‌ایم. آن هم برای جایی که آبی وجود ندارد و متاسفانه با چنین سیاستگذاری‌هایی نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که سیستان‌و‌بلوچستان توان زیست‌پذیری‌اش احیا شود.»

3 گام برای احیای سیستان‌و‌بلوچستان
درویش درباره راهکارهای احیای هامون و هیرمند و به‌طور کل راهکارهای کوتاه‌مدت و بلند مدت برای حل مشکل سیستان می‌گوید: «در کوتاه‌مدت اولا باید برای زابل یک تصفیه‌خانه تامین کرد. این مشکل که دیگر ربطی به افغانستان ندارد. آب شیرینی که با هزار زحمت از چاه‌نیمه‌ها درحال تامین آن هستند، چرا باید پس از آن در سطح زمین جاری شود، متعفن شود و مردم نتوانند آنجا زندگی کنند؟ چرا نباید آن آب را بازچرخانی کرد و دوباره استفاده کرد؟ ساخت یک تصفیه‌خانه، یک شبکه زه‌کش در سطح شهر و شبکه جمع‌آوری هرزآب باید اولویت اول نظام تدبیر کشور در زابل باشد. گام دوم باید این باشد که ما از بادی که در منطقه در حال وزیدن است و تبدیل به چالش و بحران شده، یک فرصت بسازیم. یعنی توربین‌های بادی در منطقه مستقر کنیم، از آن انرژی بگیریم و برق تولید کنیم و برق را به افغانستان بفروشیم و در عوض آن آب بگیریم. گام سوم نیز این است که زیرساخت‌های گردشگری فرهنگی و تاریخی را که در سیستان‌و‌بلوچستان بسیار ارزشمند است، دوباره احیا و تقویت کنیم. به‌جای اینکه سیستان را از کشاورزی در منطقه بخواهیم صاحب کار و ثروت کنیم، از رونق گردشگری و اقتصاد این کار را انجام دهیم. اگر این سه کار انجام شود، گام بلندی در راستای زیست‌پذیری سیستان‌و‌بلوچستان برداشته‌ایم. البته به موازات آن با طرف افغانستانی وارد مذاکرات جدی شد. به هرحال ایران بزرگ‌ترین شریک تجاری افغانستان است و آنها مجبورند که با ما راه بیایند. این‌گونه نیست که ما نتوانیم و هیچ ابزاری نداشته باشیم برای مجاب کردن‌شان جهت تامین حقابه تالاب بین‌المللی هامون که حدود 820 میلیون متر مکعب در سال است.»

سخن سلاجقه شبیه به لطیفه است
درویش همچنین درباره سخن سلاجقه که UNDP به دلیل تحریم، حاضر به حمایت از طرح احیای هامون نشدند، می‌گوید: «آقای سلاجقه باید خودش را روشن کند که تحریم‌ها چه ربطی به ماجرای حقابه هامون و هیرمند دارد؟ خود دولت طالبان، دولتی است که صد‌در‌صد از سمت جامعه جهانی تحریم است و هیچ کشوری در دنیا این دولت را قبول ندارد. چگونه است که خود دولت طالبان چون دولت ایران تحریم است به ما حقابه را نداده است؟ چون مثلا ایران اف‌ای‌تی‌اف را قبول نکرده است حقابه را تامین نکرده؟ دو کشوری که جفت‌شان تحریمند، برای اینکه به توافق نرسیده‌اند بهانه می‌آورند که چون ما تحریم هستیم نتوانستیم به توافق برسیم؟ این به نظر من لطیفه بزرگی است.»

48 سد دیگر در افغانستان در دست احداث است
درویش همچنین معتقد است که چشم‌انداز آینده شرق کشور ما با توجه به جریان‌های تغییر اقلیم، چشم‌اندازی است که می‌گوید میزان برف در ارتفاعات هندوکش، بسیار کمتر و کمتر خواهد شد. درویش در پایان می‌گوید: «ورودی آب هیرمند حتی اگر بهترین دولت جهان هم در افغانستان روی کار باشد، کم و کمتر خواهد شد چراکه طرف افغانستانی درحال ساخت 48 سد دیگر می‌سازند. 15 سد فقط روی هیرمند است. همچنین توسعه کشاورزی درحال افزایش است. بنابراین چشم‌انداز آینده این است که ما نباید دیگر منتظر آب از طرف افغانستان باشیم. از همین حالا مسئولان کشور ما به فکر معیشت‌های جایگزین و تغییر سبک زندگی در منطقه سیستان باشند. سیستان نمی‌تواند از محل کشاورزی که صنعت وابسته به آب است، به حیات خودش ادامه بدهد. سیستان باید اولویتش این باشد که هامون احیا شود و مردم آن از طریق گردشگری و استحصال انرژی خورشیدی و انرژی بادی، بتوانند آنجا مستقر بمانند. اصلا نباید چشم‌انتظار طالبان ماند. چراکه اکنون وضعیت دارد بدتر می‌شود و حدود 40 درصد از ذخیره‌های یخچالی در سرمنشا هیرمند کاهش پیدا کرده است. در ایران نیز همین است. در واقع در کل منطقه خاورمیانه، بیشترین اثر را از جهان گرمایی داریم می‌بینیم. بنابراین اگر همچنان به سمت کسب‌وکارهایی حرکت کنیم که چشمش به آسمان است تا بارندگی داشته باشد و رودخانه‌ای جاری شود، کارمان خطاست. ما نباید همه تخم مرغ‌های‌مان را در یک سبد قرار دهیم. سیستان‌و‌بلوچستان پتانسیل‌های بسیار زیادی دارد. طرح انتقال آب از دریای عمان، می‌تواند آب شرب مردم را تامین کند. پس از آن برای کسب‌وکار مردم باید اقتصادی را تعریف کنیم که آب‌محور نباشد.»