هومن جعفری، خبرنگار: مرگ شوکه‌کننده متیو پری، بازیگر سرشناس سریال «دوستان» (Friends)، پتکی بود که از ساعات ابتدایی صبح دیروز روی صورت میلیون‌ها هوادار این سریال در سرتاسر دنیا فرود آمد. هرچند متیو پری در سال‌های اخیر خیلی حال و روز خوبی نداشت و بعد از پایان این سریال، کمتر توانست درخشش خود را تکرار کند و از نظر روحی نیز دچار آشفتگی و افت شد اما باز هم کسی فکر نمی‌کرد او به این زودی دنیا را ترک کند. پری با ایفای نقش چندلر، یکی از محبوب‌ترین و گران‌ترین بازیگران جهان شد و حتی در فصل‌های انتهایی این مجموعه برای هر قسمت یک میلیون دلار دستمزد دریافت کرد اما پول و شهرت نتوانست او را از هیولای افسردگی ناشی از طلاق پدر و مادرش در دوران کودکی دور نگه دارد و اعتیاد به مواد مخدر و الکل، سرانجام او را از پا درآورد. اما او که می‌خواست مشهور شود با چه چیزی به رویای شهرت رسید؟ ابزاری که به متیو پری کمک کرد به این شهرت برسد، کمدی سیتکام بود. کمدی خاصی که حالا می‌خواهیم در موردش صحبت کنیم.

سیتکام چیست؟
کمدی‌های سیتکام به‌راحتی قابل تعریفند و شما حتما در زندگی شاهدشان بوده‌اید یا اسم‌شان را شنیده‌اید. سیتکام طنز موقعیت است. مثلا آدم‌ها را در یک محل مشخص مثل محل کار یا خانه به نمایش می‌گذارد و بعد آنها را در موقعیت‌های مختلف می‌گذارد و واکنش‌های آنها به اتفاقات باعث خنده شما می‌شود. کمدی‌های سیتکام چندین مشخصه ثابت دارند. نخست اینکه حتما بازیگران ثابتی دارند که باید برایشان تیپ کمدی خلق شود و هرکدام نماینده عده‌ای از مخاطبان احتمالی مجموعه هستند. دوم اینکه سیتکام‌ها حتما لوکیشن‌های ثابتی دارند. مثلا خانه یا محل کار یا کافه‌ای که اعضای سریال به آنجا سر می‌زنند. سومین نکته اینکه عمده اتفاقاتی که در سیتکام رخ می‌دهد، جمعی است. یعنی بازی و نقش بین بازیگران مدام تقسیم می‌شود؛ چراکه محبوبیت همه شخصیت‌ها، افزایش میزان موفقیت و محبوبیت سریال را در پی دارد. البته سیتکام‌هایی هستند که نقش اول دارند، مثلا سیتکام شلدون که خودش سریال اسپین آف یا برگرفته‌ای از سیتکام فوق محبوب تئوری انفجار بزرگ یا بیگ‌بنگ‌‌طوری است که حول‌وحوش ماجراهای شلدون نابغه و روابطش با اطرافیانش شکل می‌گیرد اما درسریال دوستان یا «چطور با مادرتان آشنا شدم»، اعضا سهم تقریبا برابری از دوربین دارند. عمده سکانس‌ها بین شخصیت‌ها تقسیم شده و دیالوگ‌های پینگ‌پنگی بین آنها شکل می‌گیرد. یکی دیگر از ویژگی‌های اساسی سیتکام‌ها این است که حتما از صدای خنده تماشاگر روی تصویر استفاده می‌کنند تا اثربخشی شوخی‌ها را افزایش بدهند. البته سیتکام‌هایی داریم که از این مشخصه استفاده نمی‌کنند.

تاریخچه سیتکام‌ها
سیتکام را عمدتا یک ژانر رادیویی می‌شناسند که به‌تدریج توسعه پیدا کرد و به تلویزیون راه یافت و حالا به یک ژانر بسیار پرطرفدار تبدیل شده است. نخستین سیتکام تلویزیونی پخش‌شده را یک کار انگلیسی می‌دانند که در 1946 پخش شد اما به‌تدریج و با درخشش و موفقیت کارهای طنز ویلیام آشر، بین دهه‌های پنجاه تا هفتاد میلادی طنز موقعیت جا افتاد. سریال «لوسی تو را دوست دارم» معروف‌ترین کار اوست که یکی از کارهای کلاسیک و بسیار معروف به حساب می‌آید، طوری که در سریال آمریکن گادس یا خدایان آمریکایی، کاراکتر لوسی تصویری بود که برای اثرگذاری روی قهرمان سریال انتخاب شد. این انتخاب به دلیل میزان محبوبیت و شهرت این شخصیت بود که دهه‌ها بعد از پایان مجموعه هم همچنان شناخته شده و پرجذبه باقی مانده است. لوسی یکی از شمایل سریال‌های قدیمی آمریکایی است و این امر نشان می‌دهد که سیتکام‌ها چطور به بازیگرها و شخصیت‌ها، جاذبه یا کاریزما دادند. بعد از پایان دو دهه حاکمیت ویلیام آشر بر دنیای سیتکام‌ها و جا افتادن این زیرژانر طنز، به‌تدریج دهه‌های بعد و سریال‌های بعد وارد بازی شدند. هرچه تلویزیون‌ها بزرگ‌تر و شبکه‌های تلویزیونی محبوب و محبوب‌تر می‌شدند، بودجه و محبوبیت سیتکام‌ها افزایش پیدا می‌کرد.
سریال بعدی که چشم‌ها را خیره کرد و مخاطبان بیشتری را وارد جمع طرفداران کمدی‌های سیتکام کرد، سریال «ساینفیلد» بود که اتفاقا در یکی دو دهه اخیر در ایران هم خوب دیده شده و تقریبا تمام قسمت‌های آن با زیرنویس در سایت‌های ایرانی پیدا می‌شود. ساینفیلد بزرگ‌ترین و موفق‌ترین سیرال سیتکام قبل از سریال دوستان است که کمی پایین‌تر در موردش با هم صحبت می‌کنیم. ساینفیلد توانست مرزهای محدوده و قلمروی طنز موقعیت‌محور را به اندازه‌ای گسترش دهد که ظهور امپراتور بعدی اجتناب‌ناپذیر باشد. دوستان و موفقیت بزرگی که کسب کرد، روی شانه‌های غولی به نام ساینفیلد بود که هم کمپانی‌های بزرگ را به ساختن سیتکام‌ها مجاب کرد، هم خانواده‌ها را پای برنامه نشاند و هم به حامیان مالی و شرکت‌های تبلیغاتی ارزش وقت و میزان وفاداری مخاطب به مجموعه را گوشزد کرد. ساینفیلد، در موفقیت دوستان سهم بالایی دارد.

ورود دوستان به دایره قدرت
از‌ ۲۲ سپتامبر ۱۹۹۴ تا ۶ می ۲۰۰۴ یعنی به مدت 10 سال، سریال دوستان از شبکه ان‌بی‌سی پخش شد و به چیزی فراتر از یک مجموعه تلویزیونی بدل شد. ما در مورد یک پدیده فرهنگی صحبت می‌کنیم که تنها نمونه قابل قیاس با آن، صد البته در مقیاسی بسیار پایین‌تر، سریال شب‌های برره است. سریال‌هایی مثل شب‌های برره را درنظر بگیرید که تکیه کلام‌های جدیدی را وارد فرهنگ عامه کردند. این فقط یکی از کوچک‌ترین کارکردهای فرهنگی دوستان است. این سریال بسیار موفق در طول 10 سال حضور خود روی آنتن، ‌نه‌تنها برای 62 جایزه بزرگ امی نامزد شد، بلکه در انواع و اقسام فهرست‌های مختلف، رفیع‌ترین جایگاه‌ها را به‌دست آورد.
برای پرداختن به جوایز و افتخارات و همچنین عناوین کسب شده سریال دوستان، واقعا نیاز است که یک مطلب ویژه نوشته شود. فقط فهرست میهمانان افتخاری این برنامه خودش یک بخش مجزا دارد. چهره‌هایی مثل براد پیت، جف گلدبلوم، رابین ویلیامز، الک بالدوین، ایزابلا روسینی، بن استیلر، ویونا رایدر، شان پن، جولیا رابرتز، الیوت گولد، گری اولدمن، سوزان ساراندون، ریس ویترسپون، بروس ویلیس، پل راد و جرج کلونی، تنها تعدادی از چهره‌هایی هستند که به‌صورت بازیگر افتخاری در این مجموعه حضور پیدا کردند. کمتر سریالی در دنیا هست که این همه بازیگر افتخاری برگزیده و فوق محبوب دارد. این بازیگرها با افتخار مقابل دوربین قرار می‌گرفتند تا بخشی از دنیای دوستان باشند. حضور هر کدام از آنها در این برنامه مساوی شده با ماندگاری در تاریخ یکی از محبوب‌ترین سریال‌های ساخته شده در تاریخ. یادمان باشد که آن روزها هنوز شبکه‌های اجتماعی در کار نبودند و دیدن کلیپ حضور این چهره‌ها در اینستاگرام یا دیگر شبکه‌ها پیش‌بینی نمی‌شد.
به‌هرحال دوستان تبدیل شد به یک پدیده فرهنگی صادراتی به تمام دنیا. به‌دلیل استفاده از تکیه کلام‌های عامیانه یا به‌اصطلاح اسلنگ‌ها، سریال دوستان تبدیل به یک بستر مناسب برای آموزش زبان شد و بسیاری از غیرانگلیسی زبان‌ها در دنیا از این سریال برای یادگرفتن اصطلاحات عامیانه و رایج زبان انگلیسی بهره بردند. وقتی از پدیده فرهنگی بودن صحبت می‌کنیم منظور این بخش‌ها هم هست.

آمار خیره‌کننده بازدید «Friends»
یکی از آمارهای بسیار تحسین‌برانگیز سریال دوستان، آمار بازدید آن است که البته ناچاریم صرفا به آمار رسمی اکتفا کنیم. تعداد بازدید هر فصل از فصول 10گانه سریال دوستان از 21 میلیون تا 31 میلیون متغیر است.
تعداد بازدیدهای رسمی سریال دوستان هنگام پخش:

این فقط آمار بازدیدهای پخش اول از هر فصل است. اگر پخش تکراری را هم کنار بگذاریم طبیعتا شبکه‌های مختلف یا وب‌سایت‌های پخش آنلاین یا دانلود سریال به‌صورت قانونی یا غیرقانونی را هم باید درنظر گرفت. از سوی دیگر آمار رسمی پلتفرم‌های مختلف پخش آنلاین روی عدد خیره‌کننده صد میلیارد بازدید آنلاین تاکید دارند ضمن اینکه فقط قسمت آخر این مجموعه تحت عنوان تجدید دیدار، 52 میلیون بیننده همزمان از شبکه داشت که پنجمین آمار بزرگ تاریخ سریال‌های تلویزیونی است.

آمار اقتصادی خیره‌کننده دوستان
شاید بد نباشد به این هم اشاره شود که «دوستان» (Friends)، یکی از گران‌ترین سریال‌های دنیاست. شاید باور اینکه سریالی که عمده داستان آن در لوکیشن‌های ثابت و نه‌چندان گران‌قیمت می‌گذرد، در آن از جلوه‌های ویژه‌ گران، انفجارهای سنگین، دکورهای عظیم و تکنولوژی جلوه‌های کامپیوتری چند بعدی استفاده نشده، یکی از گران‌ترین‌هاست، دشوار باشد. با این حال به‌علت شهرت و محبوبیت این سریال، دستمزد بازیگران برای هر قسمت به یک میلیون دلار هم رسید! در فصل‌های پایانی دقیقا تولید هر یک قسمت کار، 10 میلیون دلار هزینه داشت و با این همه این سریال یکی از پرسودترین سریال‌های تاریخ هم است. سود این سریال برای شرکت برادران وارنر یک میلیارد دلار تخمین زده شده است. تمام محصولات انحصاری این سریال در هنگام پخش، بلافاصله بعد از عرضه به فروش کامل می‌رسیدند که این خود ثروت عظیمی را برای این مجموعه فراهم کرد. مجسم کنید صدهزار تی‌شرت گران‌قیمت در آغاز یا پایان هر فصل این مجموعه فروخته شده‌اند. از فروش دیگر محصولات بگذریم. ثروت یک میلیارد دلاری برادران وارنر از این مجموعه قابل چشم‌پوشی نیست. گویا بازیگران این مجموعه همچنان سالی 20 میلیون دلار بابت حق‌پخش مجدد و فروش برخی محصولات مرتبط درآمد دارند. به‌هر‌حال خوب یا بد، هیچ‌کدام از این آمار کمک نمی‌کند متیو پری به زندگی بازگردد، اما کمک می‌کند ما درک درست‌تری پیدا کنیم از دنیایی که سریال «دوستان» برای هواداران خود خلق کرد.