قفقاز بدون ناتو، بدون اسرائیل

زهرا طیبی، خبرنگار گروه نقد روز: قفقاز و دعوای آذربایجان و ارمنستان، قصه کریدورها و دعوا برسر احداث‌ آنها ازجمله موضوعاتی بود که چند وقت اخیر و پیش از درگیری‌های اسرائیل در نوار غزه، بخش مهمی از اخبار و دیدارهای منطقه‌ را به خود اختصاص می‌داد. نشست 3+3 قفقاز در تهران در روزهایی که خاورمیانه دستخوش تحولات و اتفاقاتی است که هر روز معادلات جدید به همراه می‌آورد را می‌شود فرصت مهمی برای حل این چالش‌ها بدون حضور و دخالت قدرت‌های خارجی دانست. اینکه آیا این نشست منجر به حل تمام اختلافات خواهد داشت یا نه، امری است که البته قابل تحلیل و بررسی است اما می‌توان آن را مقدمه گام برداشتن به سمت حل چالش‌ها و بازگرداندن ثبات به منطقه با حضور و نقش‌آفرینی ایران دانست.
پیش از نشست تهران، نشست 3+3 در مسکو و با حضور پنج کشور (ایران، آذربایجان، ارمنستان، روسیه، ترکیه) منهای گرجستان برگزار شده بود. گرجستان اعلام کرده بود که به خاطر اختلافاتی که با مسکو در مرزهای جغرافیایی‌اش دارد، در این نشست شرکت نخواهد کرد. آخرین نشست 3+3 قفقاز روز گذشته در تهران برگزار شد و اگرچه گرجستان این بار هم در نشست حضور پیدا نکرد، اما وجه تفاوت این نشست با نشست‌های قبلی حضور نمایندگان کشورها در سطح وزارت خارجه بود، درحالی‌که پیش از این، نشست در چهارچوب معاونان برگزار می‌شد. از این جهت می‌توان تفاوت این نشست با دیگر نشست‌ها را قابل توجه ارزیابی کرد. امری که امیرعبداللهیان نیز به آن اشاره کرد و آن را سنگ بنای برقراری آرامش، در منطقه دانست و گفت: «نشست وزرای خارجه فرمت ۳+۳ در تهران می‌تواند سنگ بنای مسیر برقراری آرامش و پایان چالش‌ها در قفقاز جنوبی با مشارکت بازیگران درون‌منطقه‌ای و همسایگان باشد.» نشست تهران، البته در شرایطی برگزار می‌شود که اسرائیلی‌ها که پیش از این همواره به دنبال نفوذ و تهدید ایران در این منطقه بودند، اکنون درگیر جنگ در نوار غزه هستند و شاید بتوان از این جهت نیز برگزاری این نشست را قابل توجه دانست. نفوذ اسرائیل البته یکی از چالش‌های موجود در منطقه قفقاز است. درحالی‌که همچنان اختلافات سرزمینی و جغرافیایی کشورها در این منطقه با چالش مواجه است، جنگ اوکراین و روسیه نیز منجر به توجه کشورهای اروپایی، آمریکا و ناتو به این منطقه شده که لازم است کشورهای موثر در این منطقه، پیرامون آن به اتفاق نظر برسند تا قفقاز ثباتی نسبی با نقش‌آفرینی ایران پیدا کند.
اختلافات سرزمینی و جغرافیایی را شاید بتوان یکی از مهم‌ترین اختلافات در منطقه قفقاز جنوبی دانست. امری که باعث شده این منطقه همواره دچار بی‌ثباتی و درگیری باشد. یکی ازمهم‌ترین این اختلافات میان آذربایجان و ارمنستان است. تصرف منطقه قره‌باغ توسط ارمنستان با وجود اینکه آن منطقه جزء خاک آذربایجان بود، یکی از موارد بروز درگیری میان این دوکشور بود که منجر به جنگ‌ هم شد و البته آذربایجان بخش‌هایی از خاک خود را پس گرفت. آخرین درگیری جدی میان آذربایجان و ارمنستان در این منطقه در سال 2020 اتفاق افتاد و دوطرف یکدیگر را به آغاز درگیری‌ها متهم کردند. در آخرین نمونه نیز، در جریان درگیری‌ها در شهریور ماه اخیر، آذربایجان و ارمنستان بر سر آتش‌بس‌ توافق کردند و بر این مبنا قرار شد که شبه‌نظامیان ارمنی و تشکیلات مسلح غیرقانونی در قره‌باغ سلاح‌های خود را زمین بگذارند، مواضع رزمی و پست‌های نظامی خود را ترک کنند، شبه‌نظامیان غیرقانونی منحل شوند و در عین حال همه سلاح‌ها و تجهیزات سنگین تسلیم شود. این امر اگرچه منجر به برقراری ثباتی نسبی در این منطقه شد اما همه ماجرای بی‌ثباتی در قفقاز، قره‌باغ نبود.
این روزها بحث احداث کریدوری به نام زنگه‌زور در اخبار منطقه قفقاز نیز مورد توجه قرار دارد. ترکیه همراستا با آذربایجان اقبال زیادی برای احداث این کریدور نشان می‌دهد؛ چراکه احداث آن ترکیه را به دریای خزر، ترکمنستان و چین متصل می‌کند اما احداث این کریدور منجر به تغییر ژئوپلیتیک منطقه برای ایران خواهد شد و علاوه‌براینکه ارتباط ایران با ارمنستان را محدود می‌کند، برای متصل شدن ایران به اروپا نیز مشکلاتی به وجود می‌آورد و می‌شود گفت ایران به نوعی در این منطقه محصور می‌شود. ایران اما برای احداث یک راه ترانزیتی و همچنین تحت تاثیر قرار نگرفتن موقعیت ژئوپلیتکی خود، راه‌حل دیگری ارائه داد و آن‌هم احداث «راهگذر ارس» بود. احداث این راهگذر، نخجوان را به آذربایجان متصل می‌کند؛ پیشنهادی که منجر به اتصال روابط اقتصادی ایران و آذربایجان می‌شود و از طرفی منجر به تغییر ژئوپلتیک منطقه نیز نمی‌شود. این پیشنهاد در جریان دیدار اخیر وزیر راه با الهام علی‌اف و رئیس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و آذربایجان مطرح شد و توافقی در این راستا صورت گرفت. بذرپاش در این دیدار گفت: «برنامه جامع ارتقای ترانزیت تا 15میلیون تن در افق 2030 در تمام شقوق هدفگذاری شده است که برنامه عملیاتی آن باید پیگیری شود.» این طرح البته همچنان در حال پیگیری است و به نظر می‌رسد یکی از محورهای جلسه3+3 قفقاز است.

برای خواندن متن کامل گزارش، اینجا را بخوانید.