تاثیر واقعی ۸ سالگی قطعنامه برجامی شورای امنیت چیست؟

زهرا طیبی، خبرنگار گروه نقد روز: بالاخره بعد از چالش‌ها و چند و چون‌های شورای امنیت، تحریم‌های تسلیحاتی ایران برمبنای توافق برجام لغو شد. البته اروپایی‌ها در نامه‌ای اعلام کردند تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران را لغو نخواهند کرد و آن را حفظ می‌کنند. این امر هم نشان می‌داد اروپا علنا از اجرای برجام طفره رفته است، هم به این معنا بود که برجام هنوز به‌عنوان یک توافق در حال اجراست. شاید به این ‌خاطر بود که اروپایی‌ها نخواستند مانع از لغو تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران شوند و خودشان جداگانه اعلام کنند که تحریم‌ها را لغو نخواهند کرد تا هم هزینه اجرا نکردن برجام را پایین بیاورند و هم از این طریق راه را برای مذاکرات احتمالی با ایران باز بگذارند.
رزماری دی‌کارلو، معاون سیاسی دبیرکل سازمان ملل روز جمعه در نامه‌ای به نمایندگی دائم ایران در سازمان ملل نوشت: «از آنجایی که تصویب برجام در 18 اکتبر 2015 رخ داده و هیچ گزارشی (از آژانس) ارائه نشد، این دوره هشت‌ساله در 18 اکتبر 2023 به پایان رسید.» بر این اساس روز 26 مهر 1402 (18 اکتبر 2023) همه تحریم‌های موشکی و تسلیحاتی شورای امنیت علیه ایران لغو شد. لغو تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران موضوعی بوده که قرار بود بر مبنای بندهای غروب برجام در سال‌ هشتم اجرای این توافق اعمال شود، از‌‌جمله محدودیت‌هایی که براین اساس لغو شدند شامل لغو محدودیت‌ها درخصوص انتقال موشک‌ها و پهپادهای ایران، فعالیت‌های ایران در ارتباط با موشک‌های بالستیک که قابلیت حمل سلاح ‌هسته‌ای دارند و لغو تحریم 23 فرد و 61 نهاد مرتبط با فعالیت‌های هسته‌ای و موشکی ایران بود. البته مرحله اول پایان محدودیت‌های تسلیحاتی برمبنای توافق برجام در سال پنجم اجرای برجام یعنی سال 99 برداشته شد و در 26 مهر 1402 تمام تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران برداشته شدند و حالا ممنوعیت واردات و صادرات صنایع موشکی با برد 300 کیلومتر نیز برداشته شده است.
لغو تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران در شرایطی اتفاق افتاد که تلاش‌های زیادی برای محکوم کردن ایران به نقض توافق برجام و داشتن خواسته‌های فرابرجامی و عدم‌تلاش برای احیای آن از جانب ایران، صورت می‌گرفت. این امر بعد از اینکه مذاکرات متعددی در سال گذشته با واسطه‌گری اروپا میان ایران و آمریکا در جریان بود و آمریکا با ادعای خواسته‌های فرابرجامی ایران زیر میز مذاکره زد، شدت گرفت. آغاز جنگ اوکراین و روسیه نیز تبدیل به بهانه‌ای شد تا با مطرح کردن این ادعا که ایران به روسیه کمک تسلیحاتی کرده، زمینه عدم‌اجرای بندهای غروب برجام از جانب غرب فراهم شود. در آخرین مورد در تیرماه امسال و در نشست دوره‌ای شورای امنیت، سفیر آمریکا در این نشست ایران و روسیه را به نقض قطعنامه 2231 متهم کرد و گفت: «ایران و روسیه هر دو تعهدات خود تحت‌عنوان قطعنامه 2231 را نقض کرده و بدون کسب تایید اولیه از شورای امنیت اقدام به ارسال پهپاد کرده‌اند. روسیه در چند هفته گذشته از پهپادهای ایرانی برای هدف قراردادن تاسیسات غیرنظامی اوکراین استفاده کرده است.» علاوه بر این در این نشست تلاش می‌شد تا ایران به فروش تسلیحات به یمن نیز محکوم شود. جلسه تیرماه شورای امنیت با حضور نماینده اوکراین، یک عضو غیربرجامی در این جلسه و با توجه به اظهارات و ادعاهای مطرح‌شده که قصد داشت ایران را به نقض مفاد قطعنامه 2231 محکوم کند را می‌توان در مقایسه با دیگر جلسه‌ها، حاوی مواضع و اظهاراتی دانست که به نسبت دیگر جلسات، مواضع تندتری علیه ایران مطرح می‌کرد. اظهاراتی این گزاره را تقویت می‌کرد که این صحبت‌ها بیشتر با این منظور مطرح می‌شوند تا از اجرای بندهای غروب برجام در 26 مهر جلوگیری شود. اما لغو تحریم‌ها در موعد مقرر، علی‌رغم ادعاهای مطرح‌شده را می‌توان نوعی عقب‌نشینی اروپا در جلوگیری از اجرای متن برجام دانست.
شورای اروپا البته علاوه‌بر مانع نشدن در لغو تحریم شورای امنیت اما پیش از لغو این تحریم‌ها، در بیانیه‌ای اعلام کرد همچنان تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی سازمان ملل علیه ایران را حفظ خواهد کرد. در بخشی از این بیانیه آمده است: «شورا اقدامات قانونی لازم را برای حفظ تحریم‌هایی (علیه ایران) انجام داد که در ابتدا توسط سازمان ملل علیه افراد و نهادهایی (در ایران) اعمال شده بود که در فعالیت‌های هسته‌ای یا موشک‌های بالستیک نقش داشته یا وابستگی‌هایی به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران داشته‌اند. شورا همچنین توافق کرد اقدامات (تحریمی) علیه نهاد و افرادی را حفظ کند که قبلا مشمول مقررات تحریمی اتحادیه اروپا بوده‌اند، به‌ویژه آنان که به اشاعه تسلیحات اتمی توسط ایران و تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی مرتبط هستند.» تروئیکای اروپا نیز پیش از این در نامه‌ای به بورل، مسئول سیاست‌خارجی اتحادیه اروپا اعلام کرده بود، تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران را لغو نخواهد کرد. در بخشی از این بیانیه آمده است: «کشورهای اروپایی، قصد خود را در‌خصوص برنداشتن گام‌های مربوط به لغو تحریم‌های بیشتر در روز انتقال برجام یا همان 18 اکتبر 2023 اعلام کردند.» تروئیکای اروپا البته در بخشی دیگر از بیانیه خود به این موضوع نیز اشاره می‌کند که قصد ندارد مکانیسم ماشه علیه ایران را فعال کند.
بیانیه اروپایی‌ها و اعلام موضع خود در این رابطه که حاضر به لغو تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران نیستند، یکی از مواردی است که برخلاف آنچه در قطعنامه 2231 آمده است، به‌شمار می‌رود. برمبنای بندهای غروب برجام اروپایی‌ها موظفند، تمام تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران را لغو کنند اما این اقدام صورت نگرفت. اروپایی‌ها اگرچه پیش از این نیز تلاش کرده بودند تا تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران لغو نشود اما حال و با لغو تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران و اکتفای شورای امنیت به این موضوع که بندها را اجرایی نخواهد کرد می‌توان گفت اروپایی‌ها قصد ندارند هزینه جلوگیری از اجرای دقیق برجام را بپردازند، از طرفی نیز نمی‌خواهند مشخصا اجاره فروش تسلیحات موشکی و دفاعی را به ایران بدهند. ایران البته در قبال این بدعهدی واکنش متقابلی نیز نشان داده است. آن هم عدم اجرا و تصویب پروتکل الحاقی است. اجرای پروتکل الحاقی پیش از این و برمبنای توافقات، صرفا به‌صورت داوطلبانه از جانب ایران اجرا می‌شد اما برمبنای توافق در سال هشتم اجرای برجام، ایران می‌بایست رسما پروتکل الحاقی را اجرا کند و آن را به تصویب نمایندگان مجلس برساند. ایران نیز در پاسخ به بدعهدی آمریکا در خروج از برجام و عدم انجام توافقات و بدعهدی اروپایی‌ها، تعهدات مربوط به پروتکل الحاقی را انجام نداده است. با این حال به نظر می‌رسد اروپایی‌ها علاوه‌براینکه قصد ندارند به تعهدات بندهای غروب برجام عمل کنند اما از طرفی نیز تمایلی برای فعال کردن مکانیسم ماشه ندارند و با مانع نشدن در اجرای بندهای مربوط به تعهدات بین‌المللی قصد ندارند بپذیرند توافق برجام به‌طور کامل از بین رفته است تا از این طریق بتوانند راه را برای مذاکرات مجدد با ایران باز بگذارند.
اعلام لغو تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران، را می‌توان در این چهارچوب قابل تحلیل دانست که معاملات و خرید و فروش تسلیحات ایران سهل‌تر از گذشته صورت خواهد گرفت و نیازی به دورزدن راه‌ها و استفاده از واسطه‌ها برای انجام این تجارت‌ها نخواهد بود اما نکته قابل‌توجه در این میان این است که علاوه‌براینکه ایران بیشتر تسلیحات و سلاح‌های موشکی و نظامی را خود تولید می‌کند و نیاز کمی به واردات در این حوزه دارد بیشتر معاملات و خریدوفروش تجهیزات نظامی‌اش هم با کشورهای منطقه و همسایه صورت می‌گیرد. براین اساس می‌توان گفت عدم لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران توسط اروپا تاثیر قابل‌توجه و چشمگیری در معاملات و فعالیت‌ها در این حوزه به همراه نخواهد داشت؛ چراکه بیشتر این معاملات با کشورهایی در منطقه صورت می‌گیرد که مشمول تحریم‌های غرب هم بوده‌‌اند و از این جهت محدودیتی برای تعامل و معامله با ایران وجود ندارد.

برای خواندن متن کامل گزارش، اینجا را بخوانید.