ناتو؛ جایگزین روسیه در قفقاز جنوبی

محمدحسین معصوم‌زاده، دانشجوی مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز دانشگاه تهران: از سال 2020 به این سو تقریبا هر سال در اواخر تابستان و اوایل پاییز شاهد گرم شدن تحولات در قفقاز جنوبی و بازخورد رسانه‌ای آن در کشورمان هستیم. 27 سپتامبر 2020 / 6 مهر 1399 باکو تلاش خود برای بازپس‌گیری اراضی اشغالی خود در منطقه قره‌باغ را آغاز کرد و به سمت نیروهای نظامی ارامنه در قره‌باغ هجوم برد. در طی این نبرد - که 44 روز به درازا کشید - نیروهای نظامی باکو توانستند قسمت جنوبی قره‌باغ را به تصرف خود درآورند. سپس با واسطه‌گری مسکو توافقنامه‌ای 9بندی بین ایروان و باکو به امضا رسید. براساس این توافقنامه مقرر شد که نیروهای نظامی ارمنی باقی خاک قره‌باغ را به‌جز قره‌باغ کوهستانی به باکو واگذار کنند؛ همچنین «کریدور لاچین» برای اتصال قره‌باغ کوهستانی و ارمنستان در نظر گرفته شد که نیروهای حافظ صلح روسی حفظ امنیت آن را برعهده گرفتند. در بند 9 توافقنامه سه‌جانبه ایروان متعهد شد تا مسیر ارتباطی سرزمین اصلی جمهوری باکو و برونگان آن یعنی جمهوری خودمختار نخجوان را فراهم سازد. تقریبا یکسال بعد در تابستان سال 2021/1400 الهام علی‌اف رئیس‌جمهور باکو با توسل به همین بند خواستار کریدوری ادعایی در جنوب ارمنستان و استان سیونیک به نام «زنگه‌زور» شد. کریدور مدنظر علی‌اف قرار نبود تحت حاکمیت ایروان باشد. این مساله با مخالفت طرف ارمنی روبه‌رو شد. کارشناسان نیز به این اذعان داشتند که بند نهم توافقنامه آتش‌بس تصریحی بر عنوان «کریدور» ندارد و صرفا بر «مسیرهای ارتباطی» تاکید دارد. جمهوری اسلامی ایران نیز صراحتا با این ادعا که قطع مرز ایران و ارمنستان را متعاقبا در پی دارد مخالفت کرد. شهریور سال گذشته نیروهای نظامی باکو چندین کیلومتر در خاک ارمنستان تا نزدیکی‌ جرموک پیشروی کردند و همانجا متوقف شدند. اواخر شهریور امسال نیز باکو توانست با تلفات بسیار زیاد طی هجوم نظامی به سمت قره‌باغ کوهستانی، نیروهای نظامی محلی وابسته به دولت خودخوانده آرتساخ (قره‌باغ کوهستانی)‌ را شکست دهند؛ سپس ارامنه منطقه تن به تسلیم و خلع‌سلاح دادند و دولت آرتساخ نیز رسما انحلال خود را تا اواخر سال جاری میلادی اعلام کرد. همین امر منجر به مهاجرت گسترده‌ ارامنه‌ ساکن این منطقه به دلیل ترس از قتل‌عام و نسل‌کشی توسط نیروهای نظامی باکو شد و برحسب آخرین اخبار، بیش از 100 هزار نفر از مردم به ارمنستان کوچ کردند و قره‌باغ کوهستانی تقریبا خالی از جمعیت ارمنی شد.
کریدور ادعایی زنگه‌زور از زمان جنگ دوم قره‌باغ تاکنون مورد تاکید باکو و آنکارا بوده است. دولت الهام علی‌اف از 2020 به این طرف پروژه‌های عمرانی گسترده‌ای را شروع کرده که شامل احداث سه فرودگاه بین‌المللی با طول باند بیش از 3 هزار متر (مناسب برای فرود هواپیماهای سنگین) در شهرهای زنگیلان، لاچین و فضولی -که از این سه، دو فرودگاه اول افتتاح شده و دیگری نیز تا 2024 افتتاح خواهد شد- و همچنین احداث قریب به 700 کیلومتر جاده برای اتصال مناطق مختلف قره‌باغ به یکدیگر و همچنین اتصال آن به مرز ارمنستان است. گفتنی‌است شبکه راه‌آهن جمهوری باکو در جنوب تا مرز ارمنستان (در استان سیونیک) امتداد دارد؛ ولی با توجه به شکل‌گیری بحران قره‌باغ، از 1992 تابه‌حال این خط که میراث شوروی است مسدود می‌باشد. به احتمال فراوان باکو برنامه‌هایی برای بازسازی این خط و ساخت خط موازی با آن دارد؛ زیرا ترکیه برنامه‌ای جدی برای اتصال ریلی به نخجوان دارد که بدون بازگشایی این خط راه‌آهن، ابتر می‌ماند.
با وجود این ساخت‌وساز نسبتا گسترده، این کریدور همچنان با مخالفت دولت ارمنستان و همچنین مخالفت صریح جمهوری اسلامی ایران همراه است. رهبر معظم انقلاب، آیت‌الله خامنه‌ای سال گذشته در دیدارهای جداگانه با روسای جمهور روسیه و ترکیه، ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان، رسما مخالفت خود را با قطع مرز هزاران ساله‌ ایران و ارمنستان اعلام کردند. متعاقبا مسئولان عالی‌رتبه‌ کشور نیز بارها مخالفت‌شان را با تغییر ژئوپلتیک منطقه ابراز داشته‌اند.

برای خواندن متن کامل گزارش، اینجا را بخوانید.