دالانی که ترکیه به‌دنبال ایجاد آن در ارمنستان است، کارکرد امنیتی دارد

سید مهدی طالبی، خبرنگار جهان‌شهر: از همان ابتدای جنگ آذربایجان و ارمنستان، تهران پی به پشت‌پرده این جنگ و طراحی‌های بعدی برای آن برده بود که تغییر ژئوپلیتیک منطقه را خط قرمز خود خوانده بود. برخلاف توافقنامه آتش‌بس که در آن از باز کردن مرزها و راه‌های حمل‌ونقلی سخن به‌میان آمده است، آنکارا و باکو از کریدوری سخن می‌گویند که می‌خواهد با اشغال بخشی از خاک ارمنستان، نخجوان را به خاک اصلی متصل ‌کند. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه که بلافاصله پس از پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری، با گلایه ایران را تنها مخالف طرح خوانده بود، روز گذشته پس از پایان سفرش به نخجوان، این کریدور را «مساله راهبردی» برای ترکیه خوانده است. شاید این گفته درست باشد که ترکیه این کریدور را کلید آرزو‌های خود برای تبدیل شدن به یک مسیر تجاری می‌داند که لندن و پکن را با خطوط راه‌آهن و بزرگراه‌ها به یکدیگر وصل می‌کند، اما همه آن نیست. سماجت آنکارا بر ایجاد کریدور، جدا از قطع دسترسی ایران به اروپا از مسیر ارمنستان، از منظر امنیتی نیز تهدید بسیار بزرگی علیه ایران است. جدا از ترکیه که عضو قدیمی ناتو است، جمهوری آذربایجان درخواست عضویت در ناتو داده است. اگر این درخواست به هر دلیل از سوی این ائتلاف نظامی تایید شود، ناتو چسبیده به شهرهای ایران حضور پیدا و بزرگ‌ترین تهدید را علیه ایران فعال خواهد کرد. با وجود این اردوغان تنها به مساله اقتصادی این کریدور اشاره می‌کند و می‌خواهد طرف ارمنی را ناچار به پذیرش آن کند. او روز گذشته گفت که «ترکیه از کریدور صلح‌آمیز بین آذربایجان و ارمنستان برای اتصال نخجوان حمایت می‌کند، اما اگر ایروان با چنین چیزی مخالفت کند، کریدور می‌تواند از ایران عبور کند که این ایده‌ای مثبت است.»

1. اظهارات اردوغان نشان می‌دهد یک‌جای کار می‌لنگد. او به فریبکاری روی آورده است. اگر منظور ترکیه و آذربایجان از فشارها و مذاکرات با ارمنستان صرفا عبور یک کریدور با مواهب اقتصادی بود، ارمنی‌ها به‌سرعت آن را می‌پذیرفتند. مشکل آنجا بود که اردوغان و علی‌اف کنترل بر این کریدور یا به‌عبارتی همان انتزاعش از خاک ارمنستان را می‌خواستند. همچنین اگر هدف از کریدور زنگه‌زور صرفا تجارت بود، آیا ارزش رویارویی با قدرت نظامی ایران و روسیه را داشت؟ این تقابل‌جویی فراتر از مواهب مادی یک کریدور است.

2. برای مدت‌ها آذربایجان از طریق خاک ایران به‌راحتی با نخجوان مرتبط بوده است، همچنین بخش بزرگی از نیازهای نخجوان و بخش‌هایی از خاک اصلی آذربایجان از طریق شهرهای مرزی ایران تامین می‌شدند. این موارد نشان می‌دهد نه نخجوان به‌گونه‌ای تحت‌فشار است که نیازی به ایجاد دسترسی به آن باشد و نه ایران از عبور و مرور میان آذربایجان با نخجوان و ترکیه جلوگیری می‌کند. این گفته اردغان که اگر ارمنستان حاضر به بازگشایی زنگه‌زور نشود، ایران حاضر است میزبان این مسیر باشد، نوعی فریبکاری است. ایران اگر قرار بر عبور کریدوری از خاکش باشد، این کریدور را سال‌هاست در اختیار آذربایجان و ترکیه قرار داده است. اگر اردوغان و علی‌اف بخواهند کریدوری از خاک ارمنستان بکشانند، می‌توانند اما مشکل اصرار آنها بر کنترل کامل بر این مسیر است.

وزیر خارجه ارمنستان هفته گذشته در مجمع عمومی سازمان ملل گفت: «تحمیل اجباری یک کریدور فراسرزمینی به ارمنستان، کریدوری که از خاک ارمنستان می‌گذرد اما خارج از کنترل ما خواهد بود، برای ما غیرقابل‌قبول است و باید برای جامعه بین‌المللی نیز غیرقابل‌قبول باشد.»

3. آمریکا به ارمنستان دروغ می‌گوید. به نظر نمی‌رسد پاشینیان و همفکرانش از این دروغ‌گویی بی‌خبر باشند. آمریکا، اتحادیه اروپا، آلمان و فرانسه که نسبت به موضوع قره‌باغ موضع‌گیری کرده‌اند، چگونه دربرابر پاکسازی نژادی جمهوری داخلی آرتساخ که در داخل خاک آذربایجان واقع شده، هیچ واکنشی از خود نشان نداده‌اند، درحالی‌که یک نهیب عملی آنها می‌توانست باکو را به عقب براند. واشنگتن احتمالا تلاش دارد خود را در نقش حامی ارمنی‌های مسیحی‌نشین دربرابر مسلمانان وارد قضایای قفقاز کند و سپس خود را در نقش حکم میان آذربایجان و ترکیه بنشاند و در آینده احتمالا کنترل کریدور زنگه‌زور را در دست گیرند. ارمنستان با کنترل روسیه بر کریدور زنگه‌زور موافق بود. روس‌ها درصورتی‌که کنترل این کریدور را در دست می‌گرفتند با طرح ترکیه و آذربایجان مخالفتی نداشتند اما آنکارا و باکو بر کنترل مستقیم خودشان بر مسیر تاکید کردند. احتمال دارد اگر ارمنستان به‌جای روسیه، آمریکا را کنترل‌کننده کریدور معرفی کند، ترکیه و آذربایجان این دفعه با آن موافقت کنند. این یک طرح برنامه‌ریزی‌شده توسط ناتو است.

4. در بین احتمالات، یک احتمال دیگر نیز وجود دارد. ترکیه و آذربایجان پس از آنکه آمادگی ایران برای جلوگیری از تغییر در مرزها و ژئوپلیتیک قفقاز را مشاهده کردند، به‌عنوان یک راهکار موقت، فعلا به ایجاد کریدوری خارج از کنترل خود در ایران یا ارمنستان رضایت داده‌اند.

ایجاد این کریدور ضمن آنکه به‌ظاهر باعث انجام شدن وعده داده شده توسط حاکمان ترکیه و آذربایجان می‌شود، به‌زعم سران این دو کشور می‌تواند به‌مرور باعث کاهش حساسیت‌های ایران و دیگران نسبت به اقدام آتی باکو و آنکارا برای دست‌اندازی به جنوب ارمنستان باشد. هرچند نقشه فعلا بعید است و احتمال بالاتر ورود آمریکا به‌عنوان کنترل‌کننده اصلی کریدور است.

5. آنچه مشخص است، تنش‌ها در قفقاز ادامه‌دار خواهد بود، زیرا تنش‌ها عامل و بهانه‌ای برای ورود کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا و فرانسه به مناسبات منطقه بودند. آنچه این حضور را حفظ و توسعه می‌دهد، تداوم تنش‌ها و بی‌ثباتی در منطقه است.

6. غرب درحال حاضر با موفقیت درخصوص ارمنستان مواجه شده است. ارمنستان از سال 2018 که پاشینیان سوار بر موج اعتراضات خیابانی به ریاست دولت رسید، گردش خود به سمت غرب را آغاز کرد و در سال جاری این روند باعث ایجاد واگرایی شدیدی با روسیه شد. مسکو خود نیز دست به اشتباهاتی زد، ازجمله حمایت ناکام از حمله نظامی آذربایجان به نیروهای ارمنی در قره‌باغ؛ تحرکی که ادامه کنترل مناقشات آن از دستان روسیه خارج شد. پاشینیان در هفته‌های اخیر به‌شدت به روسیه تاخته و درحال تبلیغ این مساله است که اتکای امنیتی ارمنستان به روسیه باعث شکست‌های اخیر شده و این کشور باید به غرب روی بیاورد. به دنبال وقایع اخیر در قفقاز، روسیه عملا در ارمنستان و آذربایجان با مشکل مواجه شده است. ارمنستان با تیغ عریان به روسیه تاخته و ارتش آذربایجان نیز با حمله به جمهوری داخلی ارمنی‌نشین آرتساخ در شمال قره‌باغ، ضمن ایجاد فشار حیثیتی علیه روسیه که حفاظت از این منطقه را برعهده داشته، عملا حضور آتی روس‌ها در این منطقه را با تهدید مواجه کرده است.

7. این احتمال وجود دارد که به بهانه تهدیدات نظامی ایران درخصوص جلوگیری از ایجاد کریدور و ایجاد موج، بهانه‌ای برای تقویت حضور نظامی ترکیه، رژیم‌صهیونیستی و ناتو در منطقه ایجاد شود. به‌کارگیری تهدید نظامی برای جلوگیری از اقدام نظامی برای اشغال جنوب ارمنستان اقدامی لازم است اما ایستایی آنها در مرز بدون هرگونه تحرکی در دیگر عرصه‌ها می‌تواند پیامدهای میان‌مدت و بلندمدت آن را به زیان ایران تنظیم کند. تهران باید در این میدان به بازیگری فعال تبدیل شود.

گفت‌وگوی تلفنی رئیسی و پوتین درمورد تحولات قره‌باغ

خبرگزاری اسپوتنیک گزارش داد‌ ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور‌ روسیه درمورد جدیدترین تحولات مربوط به منطقه قره‌باغ با سید‌ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور‌ ایران تلفنی گفت‌وگو و رایزنی کرد. به گزارش ایرنا، این رسانه روسی گزارش داد‌ روسای جمهور‌ روسیه و ایران درباره وضعیت کنونی منطقه قره‌باغ گفت‌وگو کردند. براساس این گزارش، هر دو طرف علاقه خود را برای فعال کردن چهارچوب مشورتی «۳+۳» (آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، روسیه، ایران و ترکیه) ابراز کردند. کاخ کرملین نیز طی بیانیه‌ای عنوان کرد در مورد گام‌هایی برای حصول اطمینان از عضویت کامل ایران در گروه بریکس و انجام فعالیت‌های تمام عیار مربوط به آن در این گفت‌وگوی تلفنی مسائلی مطرح شد. براساس اعلام کاخ کرملین، پوتین از فعالیت‌های نیروهای حافظ صلح روسیه از جمله ارائه کمک‌های بشردوستانه به غیرنظامیان و حفاظت از حقوق و امنیت مردم ارمنی قره‌باغ به رئیسی اطلاع داد. روسای جمهور روسیه و ایران همچنین بر اهمیت حل‌وفصل همه مناقشات منحصرا از راه‌های مسالمت‌آمیز، سیاسی و دیپلماتیک تاکید کردند. براساس گزارش اسپوتنیک، در جریان این تماس تلفنی، نسبت به ماهیت سازنده و دوجانبه سودمند همکاری‌های روسیه و ایران ابراز خرسندی شد و تقویت بیشتر روابط تجاری و اقتصادی، ارتقای پروژه‌های مشترک بزرگ در حوزه‌های انرژی و حمل‌و‌نقل و همچنین گسترش ارتباطات بین محافل تجاری و مبادلات گردشگری دو کشور مورد تاکید رئیسی و پوتین قرار گرفت. به گزارش ایرنا، جمهوری اسلامی ایران اخیرا از توافق بین جمهوری آذربایجان و نمایندگان ارامنه ساکن قره‌باغ ابراز خرسندی کرده است. این توافق پس از آن به دست آمد که باکو یک عملیات نظامی را برای به دست گرفتن کنترل کامل این منطقه در هفته گذشته ترتیب داد.