چرا بعید است که مشارکت جدید ویتنام و آمریکا راهبرد تعهد چندگانه ویتنام را تغییر دهد؟
سجاد عطازاده، مترجم: خونگ له تو (پژوهشگر غیرمقیم مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی آمریکا) در مقاله‌ای با عنوان «احتیاط هانوی دربرابر آمریکا، چرا بعید است که مشارکت جدید ویتنام و آمریکا راهبرد تعهد چندگانه ویتنام را تغییر دهد؟» که در وب‌سایت فارن‌افرز منتشر شده، با اشاره به ارتقای سطح روابط ویتنام و ایالات‌متحده به «مشارکت جامع راهبردی» این نکته مهم را مطرح ساخته است که نباید این اقدام را به‌معنای ورود ویتنام به بلوک ضدچینی به رهبری آمریکا دانست، بلکه ویتنام هنوز هم با چین ارتباطات وثیقی دارد و با اتخاذ راهبرد «تعهد چندگانه» در رقابت آمریکا و چین، به‌دنبال بازی با هر دوطرف و انتفاع خود است.
در 10 سپتامبر، جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات‌متحده به هانوی سفر کرد تا عقد یک توافق تاریخی را با رهبر کمونیست ویتنام، نگوین فو ترونگ اعلام کند. علی‌رغم نوپا بودن نسبی روابط ایالات‌متحده و ویتنام، دو کشور مشترکا توافق کرده‌اند که روابط خود را به سطح «مشارکت جامع راهبردی» ارتقا دهند؛ جایگاهی که ویتنام تنها برای تعداد انگشت‌شماری از شرکای نزدیک خود درنظر گرفته است. از دید بسیاری از کارشناسان این دیدار نشانه اوج همسویی راهبردی رو به رشد این کشور آسیای جنوب شرقی با واشنگتن به‌شمار می‌رود. با گذشت 10 سال از ورود دو کشور به سطح پایین‌تری از همکاری (که ویتنامی‌ها از آن به‌عنوان «مشارکت جامع» یاد می‌کنند)، ترتیبات جدید به ایالات‌متحده یک جایگاه مرکزی در سیاست امنیتی ویتنام می‌دهد. این اتفاق همچنین نشان می‌دهد که کنشگری تهاجمی فزاینده چین در منطقه هند- آرام تا چه حد این دشمنان سابق را به هم نزدیک‌تر کرده است.
روابط ایالات‌متحده و ویتنام از زمان عادی‌سازی در سال 1995، دستخوش تغییرات بسیاری شده است. پس از تجربه یکی از خونین‌ترین درگیری‌ها از زمان جنگ‌جهانی دوم، هانوی و واشنگتن اکنون- حداقل براساس سلسله‌مراتب موجود در ویتنام- روابط خود را به بالاترین سطح ممکن ارتقا داده‌اند؛ آن هم علی‌رغم این واقعیت که دو کشور دارای نظام‌های سیاسی متفاوتی هستند. ویتنام هنوز هم یک دولت تک‌حزبی و کمونیستی است. ایالات‌متحده و ویتنام همچنین شروع به همکاری در زمینه طیف گسترده‌ای از مسائل مانند نیمه‌رساناها، انرژی‌های پاک و بهداشت عمومی کرده‌اند. با توجه به فشار فزاینده چین روی ویتنام، ازجمله محدود کردن دسترسی این کشور به دریای چین جنوبی، اتحاد امنیتی رو به رشد با ایالات‌متحده می‌تواند به‌ویژه برای رهبری ویتنام مفید به نظر برسد.
بااین‌حال بسیار ساده‌انگارانه است که گمان کنیم ویتنام همسویی با ایالات‌متحده را انتخاب کرده، زیرا اگرچه هانوی امتیاز پیمان مشارکت جامع راهبردی را تنها برای گروه کوچکی از کشورها محفوظ داشته است، اما این فهرست شامل چین، هند، روسیه و کره جنوبی نیز می‌شود. هانوی همچنین دارای سطوح دیگری از مشارکت با بسیاری از کشورهاست و درواقع چنین روابط پیچیده و چندلایه‌ای، ازجمله با کشورهایی که خود رقیب هستند، ویژگی رویکرد ویتنام در سیاست خارجی به شمار می‌رود. دولت هانوی مدت‌هاست به‌دنبال همسویی با چندین کشور به‌جای یک قدرت واحد بوده است. درعین‌حال بر کسی پوشیده نیست که چین هم مانع و هم انگیزه‌ای برای تقویت روابط امنیتی هانوی با ایالات‌متحده به‌شمار می‌رود. نزدیک شدن بسیار زود به واشنگتن می‌تواند تحریک پکن و احتمالا نوعی اقدام تلافی‌جویانه از سوی آن را سبب شود؛ اقدامی که هانوی درپی اجتناب از آن است.
از این نظر توافق ویتنام با دولت بایدن باید به‌عنوان یک گام مهم رو به‌جلو در روابط دوطرف تلقی شود که مزایای زیادی برای هانوی به همراه خواهد داشت اما این توافق سبب تغییر اساسی جهت‌گیری دولت ویتنام نخواهد شد. هانوی بین پکن و واشنگتن دست به انتخاب نزده، بلکه سعی در راهبرد خود مبنی‌بر حفظ فاصله یکسان با این دو قدرت دارد. ارتقای روابط با ایالات‌متحده تنها بخشی دیگر از این طرح جامع به‌شمار می‌رود.
تبدیل دشمن به دوست
پیشرفت ویتنام و آمریکا تا به این مرحله موفقیتی چشمگیر است. نخبگان سیاسی ویتنامی مدت‌ها دربرابر چنین توافقی مقاومت کرده بودند، زیرا برای مدت طولانی و حتی پس از عادی‌سازی روابط در نزدیک به سه‌دهه پیش، به واشنگتن و نیات آن نسبت به حزب کمونیست ویتنام که از سال 1975 بر این کشور حاکم است، مشکوک بودند. حتی تا سال‌های بعد از قرن بیست‌ویک نیز وقوع تغییرات دموکراتیک یا آنچه در ویتنام از آن به‌عنوان «تکامل صلح‌آمیز» یاد می‌شود با حمایت ایالات‌متحده و سایر هواداران باقی‌مانده رژیم ساقط شده ویتنام جنوبی، یکی از مهم‌ترین تهدیدات امنیت ملی این کشور درنظر گرفته می‌شد.
بااین‌حال طی دهه گذشته، دولت‌های متوالی ایالات‌متحده به ویتنامی‌ها اطمینان داده‌اند که واشنگتن به حق تعیین سرنوشت ویتنام احترام می‌گذارد و قصد دخالت در سیاست داخلی این کشور را ندارد. در سال 2018، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات‌متحده درتلاش برای دستیابی به پیشرفت در تعامل با کره شمالی، ویتنام را به‌عنوان الگویی برای نحوه گشایش و مدرن شدن در عین بقای کمونیسم خواند و در سال 2019، هانوی میزبان دومین نشست بین ترامپ و کیم جونگ اون رهبر کره شمالی بود. اگرچه مذاکرات با پیونگ‌یانگ عمر چندانی نداشت، اما توجه به ویتنام به رهبران این کشور اطمینان داد که نه‌تنها واشنگتن رژیم آنها را پذیرفته است، بلکه به‌اندازه کافی به آنها اعتماد دارد تا به‌عنوان میانجی صادق برای این مذاکرات دشوار عمل کنند.
تغییرات ژئوپلیتیک در آسیای جنوب شرقی کاتالیزور مهمی را برای بهبود روابط دوطرف فراهم کرده است. ویتنام با داشتن مرز زمینی با چین و داشتن خط ساحلی طولانی در دریای چین جنوبی، مسلما بیش از هر کشور دیگری در این منطقه در معرض کنشگری تهاجمی فزاینده پکن قرار دارد. نادیده گرفتن قوانین بین‌المللی دریایی از سوی چین، امتناع این کشور از اجرای قوانین و همچنین تمایل آن به قدرت‌نمایی، هانوی را نگران کرده است. چین ضمن به‌رسمیت نشناختن حکم دادگاه داوری سازمان ملل در سال 2016 مبنی‌بر رد مبنای تاریخی ادعاهای این کشور درباره دریای چین جنوبی دست به ایجاد جزایر مصنوعی در آب‌های مورد مناقشه زده، از شبه‌نظامیان دریایی خود برای تهدید کشتی‌های ماهیگیری ویتنامی و گارد ساحلی این کشور استفاده کرده و اغلب مانع استفاده ویتنام از حقوق اقتصادی مترتب بر این کشور در منطقه اقتصادی انحصاری خود شده است.
یکی از جدیدترین اقدامات تحریک‌آمیز چین انتشار یک «نقشه استاندارد» جدید در اواخر ماه آگوست بود که برخلاف حکم سازمان ملل در سال 2016، نشان می‌داد بیشتر دریای چین جنوبی به این کشور تعلق دارد. در اوایل سپتامبر هم در اقدامی که هشداری به ویتنام در آستانه سفر بایدن به این کشور به‌شمار می‌رفت، گارد ساحلی چین از کشتی‌های آب‌پاش علیه قایق‌های ماهیگیری ویتنامی که در مجاورت جزایر مورد مناقشه پاراسل فعالیت می‌کردند، استفاده کرد؛ جزایری که تایوان، چین و ویتنام مدعی تملک آن هستند. چین همچنین از سدهای خود در بالادست رودخانه مکونگ برای محدود کردن چشمگیر تامین آب ویتنام استفاده کرده است. پکن به‌طور گسترده مشغول گسترش پایگاه دریایی ریم کامبوج است تا تاسیساتی را ایجاد کند که تحلیلگران معتقدند می‌تواند تبدیل به یک پایگاه دریایی بزرگ برای چین شود. حرکات تهاجمی از این دست، هانوی را به‌شدت خشمگین کرده و باعث‌شده از سوی همسایه غول‌پیکر خود احساس فشار شدیدی در دریا و خشکی داشته باشد.
در میانه این تنش‌ها، هر دو دولت ترامپ و بایدن تصمیم گرفته‌اند روابط خود را با ویتنام تقویت کنند. کمااینکه ترامپ برای اولین‌بار مفهوم «هند- اقیانوسیه آزاد و باز» را در نشست اَپک در دانانگ ویتنام مطرح کرد؛ مفهومی که برای رسمی کردن حقوق حاکمیتی دولت‌های مستقل منطقه و تحدید رفتار اجبارآمیز پکن مطرح شد و تبدیل به مقدمه راهبرد هند- آرام شد که دولت بایدن آن را تدوین کرده است. اظهارات ترامپ و اشاره او به تاریخ افتخارآمیز استقلال ویتنام مبارزه فعلی آن با چین بر سر ادعاهای دریایی دوطرف، حاکی از حمایت صریح و بدون لکنت ایالات‌متحده از هانوی بود.
تغییرات وسیع درباره چین
ادراک مشترک از تهدید چین، روابط ایالات‌متحده و ویتنام را تقویت می‌کند. در دوران ترامپ، ایالات‌متحده نیز در نگرش خود نسبت به چین دچار تحول شدید شد. در 6 ماه پایانی ریاست‌جمهوری او، وزارت امور خارجه از سیاست خود مبنی‌بر عدم جانبداری در مناقشات مدعیان موجود در دریای چین جنوبی فاصله گرفت و بیانیه‌هایی در رد صریح ادعاهای چین، محکومیت اقدامات قهری این کشور درقبال ویتنام و تایید حقوق حاکمیتی هانوی در بهره‌برداری از منابع طبیعی موجود در منطقه انحصاری اقتصادی خود صادر کرد.
اگرچه شاید بی‌توجهی ترامپ به سیاست خارجی سنتی و مألوف مبتنی‌بر ارزش‌ها برای روابط ایالات‌متحده با متحدان و شرکای آن مضر بود، اما به هم نزدیک شدن هانوی و واشنگتن را علی‌رغم تفاوت‌های عمده در هنجارها، ارزش‌ها و نظام‌های سیاسی تسهیل کرد. این همگرایی در دولت بایدن به‌وضوح تعمیق شده و به‌طور همزمان یک اجماع نادر دوحزبی درباره چین به‌وجود آمده است. در جولای 2021، لوید آستین، وزیر دفاع ایالات‌متحده اولین دیدار هیات دولت بایدن از آسیای جنوب شرقی را در قالب سفر به فیلیپین، سنگاپور و ویتنام انجام داد. دو مورد از این کشورها مقاصد طبیعی این سفر به‌شمار می‌رفتند، زیرا ایالات‌متحده تعهدات دفاعی گسترده‌ای با متحد رسمی خود، فیلیپین دارد و سنگاپور هم مدت‌هاست که مهم‌ترین شریک امنیتی واشنگتن در منطقه به‌شمار می‌رود. بااین‌حال انتخاب ویتنام در این میان بسیار چشمگیر بود، زیرا تایلند دیگر شریک واشنگتن در منطقه و اندونزی و بزرگ‌ترین بازیگر منطقه جزء مقاصد این سفر نبودند.
صرف‌نظر بایدن از شرکت در نشست سران اتحادیه کشورهای جنوب شرقی آسیا در جاکارتا در سپتامبر و بسنده کردن به نشست گروه 20 در هند و سپس عزیمت به ویتنام، نشانگر اهمیت قائل‌شده از سوی واشنگتن برای هانوی است. اگرچه ممکن است این اقدام در سایر پایتخت‌های منطقه به‌عنوان بی‌اعتنایی دیگری از سوی آمریکا به آسه‌آن و مجامع چندجانبه آن تلقی شود، اما برای ویتنامی‌ها نشانه‌ای از اعتبار به‌شمار می‌رود. مقامات آمریکایی در سخنرانی‌های رسمی تاکید می‌کنند که دولت‌های منطقه را برای انتخاب بین پکن و واشنگتن تحت‌فشار قرار نمی‌دهند. بااین‌حال، به نظر می‌رسد ایالات‌متحده با تقویت فعالانه روابط دوجانبه خود با کشورهایی مانند ژاپن، فیلیپین، کره‌جنوبی و ویتنام و درعین‌حال عدم توجه به گردهمایی‌های چندجانبه شامل چین، تصمیم گرفته با کشورهایی کار کند که ذهنیت مشترکی با او درباره رقابت راهبردی با پکن دارند.
از برخی جهات، تفاهم جدید واشنگتن با ویتنام به موضوعات دیگر نیز کشیده شده و مثلا به هر دو کشور کمک کرده تا به زخم‌های باقی‌مانده از دوران جنگ ویتنام رسیدگی کنند. به‌طور سنتی، نخبگان سیاست خارجی ویتنام بیشتر پذیرای تعامل با ایالات‌متحده بوده‌اند؛ اما صاحب‌منصبان دستگاه دفاعی این کشور با توجه به تجربه شخصی بسیاری از آنها در دوران جنگ، مقاومت بیشتری از خود نشان داده‌اند. با توجه به این واقعیت، در یادداشت تفاهمی که در سفر لوید آستین، وزیر دفاع آمریکا در سال 2021 به ویتنام امضا شد، ایالات‌متحده قول داد که به جست‌وجوی سربازان ویتنامی که در فهرست مفقودان قرارگرفته‌اند کمک کند؛ اقدامی که پاسخی به سال‌ها کمک ویتنام از زمان عادی‌سازی روابط دو طرف در یافتن اجساد سربازان آمریکایی به شمار می‌رود. این در حالی است که تا سال 2018 و با وجود حمایت قوی از سوی گروه‌های بشردوستانه ویتنامی و بین‌المللی، ایالات‌متحده تمایلی به کمک به پاکسازی مهمات منفجر‌نشده، مین‌های زمینی و باقی‌مانده‌های عامل نارنجی نداشت که زمین‌های ویتنام را آلوده کرده و سلامت مردم این کشور را نابود کرده است. این پیشرفت نشان می‌دهد که دولت بایدن اهمیت این موضوعات را برای پیشبرد همکاری‌های امنیتی آینده درک کرده است.
این نزدیکی اثرات دیگری نیز داشته است. واکسن‌هایی که ایالات‌متحده و شرکای آن از سال 2021 به ویتنام اهدا کردند، برای مقابله این کشور با شیوع نوع دلتا ویروس کووید-19 بسیار مفید بود. واشنگتن در حال ساخت یک سفارت جدید و بسیار گسترده در هانوی با 1.2 میلیارد دلار است که آن را به گران‌ترین مجتمع دیپلماتیک ایالات‌متحده در جهان تبدیل می‌کند. ایالات‌متحده همچنین به بزرگ‌ترین بازار صادراتی ویتنام تبدیل شده است (تا جایی که در سال 2022 ایالات‌متحده با کسری تجاری 116 میلیارد دلاری مواجه بود). به‌علاوه، با توجه به تشدید جنگ تجاری ایالات‌متحده و چین، ویتنام به مقصدی محبوب برای شرکت‌های چندملیتی تبدیل شده که به دنبال ترک چین هستند. شایان‌ذکر است که تعدادی از شرکت‌های بزرگ فناوری ازجمله اپل، دل، گوگل و مایکروسافت در سال‌های اخیر در ویتنام سرمایه‌گذاری کرده‌اند. بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری تجاری خارجی ویتنام تاکنون نیز در ایالات‌متحده انجام گرفته است؛ به‌طوری‌که وین فست، تولید‌کننده ویتنامی خودروهای برقی، در سال 2022 اعلام کرد که 6.5 میلیارد دلار در یک مجتمع تولیدی در کارولینای شمالی سرمایه‌گذاری خواهد کرد.
بااین‌وجود، چین همچنان در بین رهبران سیاسی ویتنام محترم به شمار می‌رود. در اکتبر 2022، علی‌رغم بی‌میلی عمومی به سفر و مشکلات طولانی‌مدت بهداشتی، ترونگ به چین سفر کرد تا یکی از اولین رهبران خارجی باشد که سومین دوره ریاست‌جمهوری شی جین پینگ را به او تبریک گفت. با وجود پیشرفت مذاکرات امنیتی با واشنگتن، هانوی همچنین مراقب است تا از تحریک پکن جلوگیری کند و در همین راستا و در اقدامی که به نظر می‌رسد تلاشی برای کم‌اهمیت جلوه دادن اهمیت مشارکت جامع راهبردی جدید این کشور با ایالات‌متحده و تاکید بر سیاست تعهد چندجانبه آن به شمار می‌رود، ویتنام اعلام کرده قصد دارد در چند هفته آتی روابط خود با استرالیا، اندونزی و سنگاپور را هم به همین سطح ارتقا دهد.
موازنه‌سازی با تعادل
تعمیق همکاری‌های امنیتی ویتنام با ایالات‌متحده قطعا نقطه عطف مهمی برای هر دو کشور به شمار می‌رود و به‌ویژه در مدیریت عدم تقارن قدرت پکن و هانوی، حائز اهمیت است؛ اما این امر حاکی از آن نیست که هانوی مخالفت رسمی با اتحادهای نظامی و میزبانی از پایگاه‌های خارجی را کنار خواهد گذاشت - دو مورد از ممنوعیت‌های کلیدی این کشور، موسوم به «چهار نه»- که در کاغذ سفید دفاعی ویتنام در سال 2019 بیان شده‌اند. هانوی همیشه به دنبال این است که اطمینان حاصل کند که تنها به ایالات‌متحده وابسته نیست و واشنگتن تنها انتخاب آن به شمار نمی‌رود. ویتنام نه‌تنها به دنبال ایجاد موازنه بین ایالات‌متحده و چین است، بلکه حتی از زمان تهاجم غیرقانونی روسیه به اوکراین، روابط خوبی با روسیه نیز دارد و از مناسبات گرمی با این کشور در حوزه توافقات دفاعی برقرار است. بنابراین اشتباه است که توافق جدید ایالات‌متحده و ویتنام را به‌عنوان مقدمه‌ای برای پیوستن هانوی به بلوک واشنگتن محورِ مهار جمعی چین تفسیر کنیم. ویتنام به‌جای طرفداری از یکی از طرفین در تنش‌های آمریکا و چین، همیشه خود را انتخاب می‌کند. بااین‌حال، واشنگتن می‌تواند به شیوه‌هایی از ویتنام حمایت کند که منافع ایالات‌متحده را نیز تامین نماید.
ایالات‌متحده چیزهای زیادی برای ارائه به ویتنام دارد. واشنگتن با کمک به ایجاد دانش صنعتی در این کشور و حمایت از رشد و تنوع اقتصادی آن، می‌تواند گزینه‌های هانوی را برای مقاومت در برابر اجبار چین گسترش دهد. انتقال فناوری و آموزش، ازجمله گسترش ظرفیت ویتنام در حوزه نظارت دریایی، موردتوجه مقامات ویتنامی است. هانوی برنامه‌های بلندپروازانه‌ای برای به دست آوردن جایگاه مهم‌تری در زنجیره‌های تامین جهانی، به‌ویژه در حوزه نیمه‌رساناها دارد. ایالات‌متحده و متحدان آن می‌توانند به ویتنام در رسیدن به این هدف کمک کنند. درواقع، همراه با اعلام مشترک مشارکت جامع راهبردی از سوی ایالات‌متحده و ویتنام، دو کشور برنامه‌هایی اساسی برای سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مربوط به فناوری، آموزش و پژوهش و سایر ابتکارات لازم برای تامین نیروی کار دیجیتالی ویتنام آغاز کرده‌اند. شایان‌ذکر است که بایدن را در سفر به ویتنام مدیران شرکت‌های برتر آمریکایی فعال در حوزه تولید تراشه و فناوری همراهی می‌کردند؛ امری که نشان می‌دهد این صنایع کانون مهم همکاری‌های دوجانبه آتی خواهند بود.
ایالات‌متحده به‌نوبه خود عمدتا در چهارچوب رقابت با چین به ویتنام علاقه‌مند است؛ اما درعین‌حال می‌تواند مزایای اقتصادی مهمی نیز برای واشنگتن به ارمغان آورد. مثلا صنعت دفاعی ویتنام در حال تبدیل‌شدن به یک بازیگر بین‌المللی مهم است؛ امری که در نقش‌آفرینی این کشور در تامین نیمه‌هادی‌ها، تجهیزات دفاعی و آموزش برای هر دو طرف جنگ در اوکراین روشن است. این بخش موردتوجه ایالات‌متحده نیز هست. دسامبر گذشته، ویتنام اولین نمایشگاه دفاعی خود را برگزار کرد؛ رویدادی که نشان‌دهنده تمایل شدید هانوی برای گسترش دامنه تامین‌کنندگان بین‌المللی خود و همچنین افزایش تولید داخلی خود بود. پیمانکاران آمریکایی، لاکهید مارتین و ریتون هم حضور پررنگی در این نمایشگاه داشتند. با توجه به اینکه تحریم فروش تسلیحات مرگبار ایالات‌متحده به ویتنام که از زمان جنگ ویتنام برقرار بود، تنها در سال 20x6 لغو شد، این حضور پیشرفت قابل‌توجهی محسوب می‌شود.
آیا تفاهم موجود بین واشنگتن و هانوی پایدار خواهد بود؟ پاسخ این پرسش بستگی به میزان فشار چین دارد. در حال حاضر، رهبری ویتنام تمام تلاش خود را می‌کند که فقدان یک اتحاد رسمی امنیتی را جبران سازد و درعین‌حال از تعهد بیش‌ازحد نیز جلوگیری کند. هانوی به این ترتیب ضمن حفظ روابط با چین و ایالات‌متحده و حتی بهره‌مندی از رقابت آنها، آسیب‌پذیری خود را به نقطه قوت تبدیل کرده است. اگر این موازنه حفظ شود، ویتنام می‌تواند به الگویی برای سایر کشورهای که بین دو رقیب قدرتمند گرفتار شده‌اند، تبدیل شود.
مطالب پیشنهادی
