زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: همکاری‌های بین‌المللی در انتشار مقاله یکی از مولفه‌های اثرگذار در دیپلماسی علمی به شمار می‌رود، مقالات مشترکی که در حوزه‌های مختلف و با همکاری پژوهشگرانی از دو یا چند کشور منتشر می‌شوند، طبیعتا از حیث استناد هم می‌تواند نسبتا دست برتری را در مقایسه با مقالات عادی داشته باشد. از طرف دیگر هر چه میزان مقالات مشترک در یک کشور بیشتر باشد قطعا زمینه‌های برقراری ارتباط علمی میان اساتید و پژوهشگران دانشگاهی آن با خارج از مرزها هم بیشتر خواهد بود؛ به همین دلیل می‌توان این مولفه را یکی از کلیدواژه‌های اصلی در تحقق دیپلماسی علمی در کنار دیگر مولفه‌ها مانند تعداد دانشجویان خارجی، جذب اساتید سطح یک دنیا در مراکز دانشگاهی و... دانست. در این میان اما نکته‌ای که باید مدنظر قرار بگیرد، اینکه از سال 2018 با تشدید تحریم‌ها نه‌تنها میزان همکاری علمی ایران با دیگر کشورها کاهش نیافته، بلکه رشد چشمگیری هم پیدا کرده است؛ مساله‌ای که شاید در وهله اول چندان منطقی به نظر نرسد، اما با نگاهی به سهم مقالات مشترک از میان کل مقالات منتشرشده ایران در بازه زمانی مختلف، می‌توان به صحت آن پی برد. با این حال نمی‌توان نقش تحریم‌ها را در تغییر شرکای علمی ایران نادیده گرفت؛ به‌طوری که چین از سه سال پیش جایگزین کانادا که تا پیش از آن در جایگاه دوم همکاری با ایران قرار داشت شده و امروز بعد از آمریکا بیشترین میزان مقالات تالیفی کشورمان با پژوهشگران و اساتید چینی منتشر می‌شد. در بازه زمانی 2013 تا 2023 براساس آمار منتشرشده در وب آو ساینس، ایران575 هزار و 648 مقاله داشته که از این میزان 160 هزار و 935 مقاله (28 درصد) مشترک منتشر شده است. در این میان 36 هزار و 419 مقاله با آمریکا منتشر کرده یا به عبارت بهتر 23 درصد از کل مقالات ایران با همکاری این کشور بوده است. بعد از آن، چینی‌ها هم با 14 هزار و 407 مقاله و سهم 9 درصدی در رتبه بعدی قرار گرفته‌اند.

سهم مقالات بین‌المـــــــللی ایران 38 درصد شد

با گذشت 9 ماه از سال 2023، ایران طبق اطلاعات وب آو ساینس، 27 هزار و 729 مقاله به‌صورت کلی منتشر کرده بود که از این میان 10 هزار و 450 مقاله با همکاری 155 کشور به‌صورت اشتراکی منتشر کرده است. معنای این آمار آن است که 38 درصد از کل مقالات کشورمان در این برهه زمانی جزء مقالات بین‌المللی تعریف می‌شود. البته باید این مساله را مدنظر قرار داد که ایران در این سال در حوزه مقالات بین‌المللی رتبه سوم منطقه و 22 دنیا را در اختیار داشته است. جالب اینجاست که از کل بیش از 10 هزار مقاله بین‌المللی، آمریکایی‌ها 2 هزار و 261 مقاله سهم 22 درصدی در انتشار آن داشته است. بعد از آن چینی‌ها با هزار و 326 مقاله در مجموع مقالات بین‌المللی ایران سهم 13 درصدی را به خود اختصاص داده‌اند؛ سهم این دو کشور به نسبت سال 2022 به ترتیب، یک درصد رشد داشته است. همچنین سهم کل مقالات بین‌المللی ایران هم به نسبت سال گذشته میلادی یک درصد رشد داشت؛ هرچند تعداد کشورهای شرکت‌کننده در انتشار مقالات ایران از 180 کشور در سال 2022 به 150 کشور در سال جاری رسید. آمریکا، چین، کانادا، انگلیس و استرالیا به تربیت پنج کشوری هستند که بیشترین همکاری را در انتشار مقالات مشترک با کشورمان داشته‌اند.

وقتی تحریم‌ها بی‌اثر می‌شود

هرچه جلوتر آمده‌ایم، وضعیت برقراری ارتباط با دیگر کشورها در راستای انجام پروژه‌های مشترک بهتر شده و حتی تعداد کشورهای مشارکت‌کننده هم رشد چشمگیری داشته است. از طرف دیگر در همه این سال‌ها آمریکا با حفظ سهم 20 درصدی خود در تالیفات مشترک با ایران در جایگاه اول قرار داشته است. هرچند نمی‌توان در این میان از کاهش سرعت علمی کشور در تولید مقالات و واگذاری مقام اول منطقه به ترکیه چشم‌پوشی کرد، اما آنچه واضح است اینکه باز هم بخش قابل‌توجهی از مقالات تولیدی به‌صورت مشترک تولید شده و این نشان می‌دهد سرعت تعامل بین‌المللی ایران نه‌تنها کند نشده، بلکه با وجود تحریم‌های مختلف رشد قابل قبولی را هم تجربه کرده است.

کانادا در جایگاه دوم انتشار مقالات بین‌المللی ایران

سال 2013 ایران که جایگاه سوم منطقه و جایگاه 33 دنیا را در همکاری‌های بین‌المللی داشت، توانست با همکاری 129 کشور از میان 35 هزار و 847 مقاله خود، 7 هزار و 438 مقاله را به‌صورت همکاری با پژوهشگران دیگر کشورها منتشر شده است. در این میان سهم مقالات بین‌المللی از کل تولیدات علمی ایران، 21 درصد بوده است. در این سال هم مانند همه سال‌های بعد، آمریکا در رأس کشورهای همکار قرار داشته و با هزار و 736 مقاله از کل مقالات بین‌المللی ایران، توانسته سهم 23 درصدی را به خود اختصاص دهد. بعد از آن کانادا با سهم 11 درصدی و بریتانیا هم با همین میزان سهم قرار دارد؛ هر‌چند تعداد مقالات کانادا 63 مقاله بیشتر بوده و همین تعداد اندک جایگاه آنها را تحت‌الشعاع قرار داده است، رتبه چهارم هم به مالزی با 10 درصد و انگلیس با 9 درصد می‌رسد. در این میان باید به این مساله اشاره شود که با برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته ایران توانست ظرف 10 سال، سهم خود را در انتشار مقالات بین‌المللی به شکل چشمگیری افزایش دهد.

رشد 7 درصدی مقالات بین‌المللی کشور

یکی از اتفاقات جالب درباره جایگاه منطقه‌ای ایران آن است که عملا از سال 2014 تا 2021، روی پله دوم ایستاده بود؛ هر‌چند از لحاظ جهانی تغییرات قابل توجهی در جایگاه کشورمان داشته‌ایم، با این حال در این سال به نسبت سال 2014 با یک پله افزایش به جایگاه 36 رسیدیم. رشد کمی مقالات هم در این سال به نسبت سال 2014 با رشد 6 درصدی همراه بوده و مقالات آن از 39 هزار و 793 به 42 هزار و 198 مقاله رسید. همچنین تعداد مقالات بین‌المللی هم از 8 هزار و 240 مقاله به 8 هزار و 830 افزایش یافت که معنایش رشد 7 درصدی این نوع مقالات است. از طرفی هم این مقالات سهم 21 درصدی از کل مقالات این سال داشته است. مقالاتی که با همکاری 154 کشور جهان تولید شده‌اند. در این میان دست برتر باز هم در اختیار آمریکا بوده و این کشور سهم 24 درصدی در مقالات بین‌المللی ایران داشته؛ بعد از آن کانادا با سهم 12 درصدی، مالزی با سهم 11 درصدی و بریتانیا و آلمان هم با سهم 9 درصدی در رتبه‌های چهارم و پنجم قرار گرفته‌اند. در این میان بد نیست به این مساله هم اشاره شود که آلمان در سال قبل‌تر، در جایگاه چهارم و بریتانیا در جایگاه پنجم قرار داشت.

مالزی در میان 5 کشور همکار با ایران

در کنار رشد 11 درصدی انتشار مقالات نسبت 2013، سهم مقالات بین‌المللی هم رشد 11 درصدی داشته است؛ با این حال تعداد مقالات بین‌المللی کشور در این سال از میان 39 هزار و 793 مقاله، به 8 هزار و 240 مقاله محدود و سهم مقالات بین‌المللی در این سال هم روی عدد 21 درصد ثابت ماند؛ هر‌چند جایگاه منطقه‌ای ایران هم باز همان عدد 2 را نشانه گرفته بود، اما در سطح دنیا با دو پله افزایش از جایگاه 33 به جایگاه 35 رسید. هر‌چند پژوهشگران کشورمان با 149 کشور جهان، ارتباط برقرار کردند، موضوع جالب اینکه بعد از آمریکا با سهم 23 درصدی که در تمام این سال‌ها در جایگاه اول قرار داشته و میزان سهم آن هم بین 21 تا 26 درصد متغیر بوده، جایگاه دوم در اختیار مالزی با سهم 12 درصدی قرار گرفت، کشوری که البته تنها یک‌بار به این جایگاه رسید. بعد از آن هم کانادا با سهم 11 درصدی در سکوی سوم، آلمان با سهم 9 درصدی در سکوی چهارم و درنهایت بریتانیا با همین میزان سهم در سکوی پنجم قرار گرفته است.

چینی‌ها رقیب آمریکا شدند

در سال 2021 از میان 70 هزار و 574 مقاله منتشرشده، درمجموع 25 هزار و 318 مقاله از طریق همکاری‌های بین‌المللی منتشر شده که نشان می‌دهد سهم این مقالات 36 درصد بوده است. این میزان به نسبت سال 2020، رشد 4 درصدی داشته، درحالی‌که تعداد کل مقالات به نسبت سال قبل‌تر، تنها 0.56 درصد رشد داشته است. تعداد کشورهای همکار با ایران هم از 172 کشور در سال 2020 به 181 کشور در سال 2021 رسیده‌اند. رتبه جهانی کشورمان هم برای آخرین بار در کمترین حد خود یعنی 21 دنیا بود. همچنین باید عنوان کرد در این سال، برای اولین بار چین در میان دو شریک اصلی ایران قرار گرفت. یعنی تا سال 2020، جایگاه دوم در اختیار کانادا بود اما در سال 2021 چین توانست با یک پله ارتقا از سوم به جایگاه دوم قرار بگیرد. آمریکا با سهم 21 درصدی، چین با سهم 12 درصدی، کانادا 12 درصدی، انگلیس 10 درصدی و استرالیا با سهم 9 درصدی، در زمره پنج کشور برتر همکار این سال قرار داشتند.

سهم مقالات بین‌المللی ایران باز هم ثابت ماند

ایران در سال 2016 هم جایگاه دوم منطقه را به خود اختصاص داده بود، هرچند وضعیت جایگاه جهانی آن چندان چنگی به دل نمی‌زد و به‌عنوان سی‌و‌پنجمین کشور در این زمینه شناخته می‌شدیم، با این حال توانستیم با رشد 18 درصدی کمی تعداد مقالات ظرف یک‌سال میلادی، 49 هزار و 544 مقاله را تولید کنیم. مقالاتی که از میان آنها 10 هزار و 260 مقاله با همکاری 166 کشور که نسبت به سال 2015، 12 کشور بیشتر بوده، به‌صورت مشترک منتشر شده بود. یعنی عملا سهم مقالات بین‌المللی همانند سال‌های قبل‌تر 21 درصد بوده است؛ هر‌چند سهم مقالات بین‌المللی به نسبت سال 2015 با رشد 16 درصدی همراه بوده است، اما آنچه مسلم است اینکه هر چه شرایط تحریم برای ایران سخت‌تر شده، سهم مقالات بین‌المللی هم افزایش قابل توجهی داشته است. برای درک بهتر این مساله باید این مهم را مدنظر قرار داد که سهم مقالات بین‌المللی ایران از سال 2013 تا 2016؛ روی همین عدد ثابت مانده است. از طرف دیگر آمریکا هم مانند سال 2017، با سهم 26 درصدی در کل مقالات بین‌المللی در رتبه اول قرار داشته است؛ بعد از آن کانادا با سهم 11 درصدی، بریتانیا با سهم 10 درصدی، مالزی و استرالیا با سهم 9 درصدی در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.

افت4 پله‌ای ایران در همکاری‌های بین‌المللی

سال 2019 هم تعداد کل مقالات منتشرشده از سوی ایران به نسبت سال 2018 با رشد 14 درصدی همراه بوده و به 64 هزار و 353 مقاله رسیده بود؛ در این میان پژوهشگران ایرانی توانستند با همکاری 181 کشور در مجموع 180 هزار و 40 مقاله به‌صورت بین‌المللی منتشر کنند. یعنی عملا سهم آنها از کل مقالات منتشرشده 28 درصد بوده است. جالب‌تر اینکه میزان رشد تعداد مقالات بین‌المللی هم به نسبت 2018 دقیقا همان 28 درصد بوده است؛ چراکه در این سال تعداد مقالات بین‌المللی 141 هزار و 106 مقاله اعلام شد که این میزان برای سال 2019 به 180 هزار و 40 مقاله رسیده بود. جایگاه ایران در همکاری با دنیا برای انتشار مقالات مشترک هم مثل سال‌های قبل و بعد از 2019، روی سکوی دوم قرار داشت؛ هر‌چند در سطح جهان به نسبت یک سال قبل، 4 پله صعود و به پله 24 رسیده بودیم. آنچه درباره این سال از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است اینکه در آن سال چین در میان 5 کشور برتر قرار نداشت. به‌طوری‌که جایگاه اول همچنان با سهم 22 درصدی در اختیار آمریکا قرار داشت و بعد از آن کانادا با 11 درصد، بریتانیا با 10 درصد در جایگاه اول تا سوم قرار داشتند و بعد از آن استرالیا و انگلیس به‌عنوان شرکای بعدی معرفی شده است.

ریزش 6 درصدی تعداد مقالات بین‌المللی ایران

سال 2022 هم که ایران در مجموع 64 هزار و 128 مقاله منتشر کرده با وجود اینکه درمجموع ریزش 9 درصدی را نسبت به کل مقالات سال 2021 شاهد هستیم و این مهم در تعداد مقالات بین‌المللی هم صادق و با ریزش 6 درصدی همراه بوده است، اما درمجموع 64 هزار و 128 مقاله را باید دستاورد محققان کشور برای سال گذشته میلادی دانست. مقالاتی که 23 هزار و 761 مقاله آن از طریق همکاری‌های بین‌المللی منتشر شده که معنایش سهم 37 درصدی در تعداد کل مقالات است. با وجود اینکه ایران در این سال هم جایگاه سوم منطقه را بعد از مصر و جایگاه 22 دنیا را داشته، اما توانست با 181 کشور همکاری علمی داشته باشد. چینش 5 کشور برتر در همکاری‌های علمی با ایران هم در این بازه زمانی، در سه جایگاه نخست تغییری به نسبت سال‌های 2021 و 2023 نداشته است؛ چراکه آمریکا در جایگاه اول و بعد از آن چین و کانادا قرار دارند؛ هرچند که جایگاه چهارم آن برخلاف سال 2021 از انگلیس به استرالیا رسیده و انگلیس در جایگاه پنجم قرار گرفته است. جالب اینکه سهم کشورهای نام برده‌شده به ترتیب 21، 12، 11 و 10 درصد در انتشار کل مقالات بین‌المللی بوده است.

سهم مقالات بین‌المللی اولین‌بار از 30 درصد فراتر رفت

سال2020 را هم از حیث رشد تعداد مقالات بین‌المللی باید یکی از مهم‌ترین سال‌ها در تمام این سال‌ها قلمداد کرد؛ به‌طوری که در آن سال از بین 70 هزار و 179 مقاله، 22 هزار و 306 مقاله در قالب همکاری‌های بین‌المللی منتشر شده بود که نشان از سهم 32 درصدی این مقالات دارد. هرچند در این سال هم جایگاه ایران از حیث همکاری‌های بین‌المللی در منطقه در همان پله دوم مانده بود، اما جایگاه کشورمان در سطح دنیا به نسبت سال 2019، با دو پله سقوط به 22 رسید؛ با این حال کشورهای همکار با ایران هم از 181 کشور در سال 2019 به 172 کشور کاهش یافت. باید این مهم را هم مدنظر قرار داد که تعداد کل مقالات کشور با رشد 9 درصدی همراه بوده و جالب‌تر اینکه تعداد مقالات بین‌المللی هم در همین بازه زمانی یک‌ساله 23 درصد رشد داشته؛ چراکه مقالات بین‌المللی در سال 2019، 18 هزار و 40 مقاله بوده که این رقم در سال 2020 به 22 هزار و 306 مقاله رسیده است. از طرف دیگر سهم آمریکا در انتشار این مقالات 22 درصد، کانادا 11 درصد، چین و انگلیس هر کدام 10 درصد و درنهایت استرالیا هم 9 درصد بوده است.

رشد 16 درصدی مقالات مشترک در یک‌سال

با وجود اینکه تعداد مقالات ایرانی در مجموع در سال 2018 به 56 هزار و 633 مقاله می‌رسید و با رشد 4 درصدی نسبت به سال 2017 همراه بوده و مقالات بین‌المللی هم از 12 هزار و 186 مقاله در سال 2017 به 14 هزار و 106 مقاله رسیده که حاکی از رشد 16 درصدی دارد، اما سهم این مقالات از کل مقالات منتشر شده در بازه زمانی مدنظر، 25 درصد بوده است. از طرف دیگر ایران در این سال همانند سال‌های گذشته‌اش، در جایگاه دوم منطقه از حیث تعداد کمی مقالات مشترک با دیگر کشورها قرار داشت و توانسته بود با 170 کشور دنیا همکاری مشترکی برای انتشار مقاله رقم بزند. عدد جایگاه جهانی ایران اما رقم 28 را نشان می‌دهد؛ هر‌چند باز هم به نسبت سال گذشته میلادی، 2 پله رشد را تجربه کرده است. در این میان بیشترین همکاری‌ها به آمریکا با انتشار 3 هزار و 532 مقاله رسیده بود که نشان از سهم 25 درصدی دارد. بعد از آن کانادا با سهم 11 درصدی، بریتانیا با سهم 10 درصدی استرالیا و ایتالیا قرار داشتند که هر کدام سهم 9 درصدی را در انتشار مقاله با ایران برعهده گرفته بودند.