سدسازی‌ها؛ اهرم فشار ترکیه برای همسایگانش

زهرا طیبی، خبرنگار گروه نقد روز: سدسازی‌های ترکیه روی دو رود دجله و فرات در سال‌های اخیر ایران را با چالش‌های زیست‌محیطی ازجمله ایجاد گردوغبار روبه‌رو کرده ‌است. این سدسازی‌ها باعث بیابان‌زایی در عراق و سوریه شده و باعث به وجود آمدن طوفان‌های شن و گردوخاک و حرکت آن به سمت ایران شده است. اگر‌چه ترکیه به بهانه تامین آب و برق خود اقدام به این سدسازی‌ها کرده اما به نظر می‌رسد هدف دیگر این کشور اعمال فشار به همسایگان باشد. به بهانه برگزاری اجلاس بین‌المللی گردوغبار در تهران و برای بررسی چالش‌های زیست‌محیطی ایران با همسایگانش ازجمله ترکیه با علی حیدری، کارشناس مسائل ترکیه گفت‌وگو کردیم.

سدسازی‌های اخیر ترکیه روی دجله و فرات به چه منظور صورت گرفته است و باتوجه به اینکه این سدسازی‌ها چالش‌هایی برای ما به همراه داشته اقدام ایران برای حل این بحران‌ها چه بوده و چه خواهد بود؟
ترکیه طی چند دهه گذشته، چند پروژه عظیم در حوزه سدسازی و تامین برق در این حوزه کلید زده است. آن چیزی که مربوط به ما می‌شود پروژه‌های داپ و گاپ است که روی رودخانه‌های دجله و فرات و روی رود ارس زده شده که این سدها در وهله اول برای جمع‌آوری آب‌های این رودخانه‌هاست، یعنی اینکه اجازه ندهند آب رودخانه‌ها به کشورهای پایین‌دست برود و در مرحله بعد، با توربین‌های برقی که دارند، تولید برق برای خودشان داشته باشند، چون ترکیه به خاطر اینکه منابع نفتی و گازی ندارد مجبور است برای تولید برق خودش، گاز را از کشورهای دیگر مثل ایران، آذربایجان و روسیه وارد کند تا به نیروگاه‌های خود تزریق و برق تولید کند. ترکیه یک برنامه‌ریزی بلند‌مدت کرده که برای بی‌نیازی از واردات گاز اقدام به جایگزینی تولید برق سبز کند که یک بخشی نیروگاه‌های برق‌آبی است؛ بخش دیگر تولید برق از طریق باتری‌های خورشیدی است و بعد تولید برق از طریق باد و حتی از اعماق زمین؛ یعنی تکنولوژی که گرما را از اعماق زمین خارج و بعد برق تولید می‌کند. به همین خاطر، این سدسازی‌ها ادامه خواهد داشت. از طرف دیگر خود ترکیه در چندسال گذشته مشکل آب داشته و در سال‌های پیش رو با این مشکل مواجه خواهد بود. چون تغییرات اقلیمی باعث شده وضعیت بارش در این کشور دچار اختلاف بشود و سدهای ترکیه که در گذشته بالای 80 تا 90 درصد پر می‌شدند، الان در استانبول به حدود 30 تا 40 درصد رسیده‌اند که این موضوع باعث نگرانی بیشتر آنها شده، به همین خاطر موضوع سدسازی را با جدیت دنبال می‌کنند. این سدسازی‌ها به‌خصوص روی رودخانه دجله و فرات، باعث افزایش بیابان‌زایی در بخش‌هایی از عراق و سوریه شدند که سوریه به دلیل درگیری و مشکلاتی که طی یک دهه گذشته با داعش داشت، نتوانست‌ روی این موضوع مدیریت داشته باشد و به دلیل تیرگی روابط با ترکیه موضوعی که می‌توانست حل شود با اختلال روبه‌رو شد و ترکیه به‌نوعی از این فرصت استفاده کرد و سدسازی‌های خود را افزایش داد. درباره عراق هم همین‌طور است، مقامات عراقی بارها تاکید کرده‌اند که وضعیت کشاورزی ما وابستگی شدیدی به منابع آبی دجله و فرات دارد، به خاطر همین موقع آب‌گیری سد «ایلیسو» که یکی از بزرگ‌ترین سدهای ترکیه در سال‌های اخیر است، مقامات ترکیه وقتی به عراق سفر کردند در زمان احمد اوغلو نخست‌وزیر، یکی از وعده‌هایشان این بود که آب‌گیری این سد را به تاخیر می‌اندازند تا عراق بتواند با کم‌آبی موجود خودش را وفق بدهد البته ترک‌ها از عنصر آب به‌عنوان اهرم فشار سیاسی در قبال عراق هم استفاده کرده‌اند. مجموعه‌ای از این عوامل یعنی تولید برق، ذخیره‌سازی آب، استفاده از آب به‌عنوان اهرم سیاسی و فشار علیه همسایگان پایین دست مثل سوریه و عراق باعث شده که ترکیه به سرعت به این سمت حرکت کند و ما شاهدیم که طی سال‌های اخیر سدهای بزرگی روی دجله و فرات و رود ارس زده شده‌ است. طرف ایرانی در این خصوص، در سفر هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه به این کشور هشدار داد و از آنها خواست در قبال رودخانه ارس مسئولیت بیشتری داشته باشند و از آنها تضمین خواست که آبی که برمبنای حقوق بین‌الملل و همین‌طور عرف بین‌المللی حق ایران است، به سمت ایران‌ سرازیر بشود تا شمال غرب ایران هم مثل شمال سوریه و شمال عراق، دچار خشکی و خشکسالی نشود.

می‌توان گفت سدسازی‌های ترکیه بیشتر با هدف اعمال قدرت صورت گرفته یا این کشور تنها با هدف تامین منابع خود اقدام به این سدسازی‌ها کرده است؟
ببینید، کارشناسان اعتقاد دارند که جنگ ما در آینده بر سر آب خواهد بود، چون وضعیت خشکسالی در خاورمیانه بدتر خواهد شد و تغییرات اقلیمی هم این موضوعات را تشدید خواهد کرد و آن کشورهایی که در منشأ آب‌ها و رودخانه‌های بین‌المللی هستند، دست بالاتر را دارند؛ چراکه می‌توانند روی این رودها سد بزنند و از این طریق اعمال فشار کنند. اما موضوع مهم‌تر در مرحله اول برای این کشور تامین آب و برق برای ترکیه است و در مرحله دوم اعمال فشار و بازی سیاسی با همسایگان پایین‌دست به‌خصوص همسایگانی مثل ایران و عراق که از منابع عظیمی مثل نفت و گاز برخوردارند و این منابع به‌شدت مورد احتیاج ترکیه هستند.

آیا این سدسازی‌ها منجر به ایجاد مشکلات زیست‌محیطی برای ایران شده است؟
سدسازی ترکیه نه به‌صورت مستقیم اما به‌صورت غیر‌مستقیم برای ما مشکلات زیست‌محیطی به وجود آورده است و با ایجاد بیابان‌ها در سوریه و به‌خصوص عراق می‌بینیم که این طوفان‌های شن و گردوغبار بعدا از کشورهای آفریقایی و عربستان به سمت ایران منتقل می‌شود و بسیار دورتر از عراق و سوریه است و حتی این خشکسالی که در این مناطق به وجود می‌آید در ایران هم تاثیر دارد؛ به خاطر همین، خطر خشکسالی در سوریه و عراق برای ما هم وجود دارد. به صورت مستقیم نیست اما غیرمستقیم ایران را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

چطور می‌توان چالش‌های ناشی از سدسازی ترکیه برای ایران را حل کرد؟ چون از طرفی می‌فرمایید این تاثیرات و آسیب‌ها مستقیم نیست، پس ترکیه این را گردن نمی‌گیرد و از طرفی هم مشخصا آسیب‌هایی برای ما به همراه داشته است.
در این خصوص تنها راه‌حل این است که کشورها باهم وارد گفت‌وگو شوند و هیات‌های مشترکی تشکیل شود و برمبنای آن کشورهای بالادست ملزم شوند که آب کشورهای پایین‌دست را برمبنای حقوق بین‌الملل و آنچه در قوانین بین‌المللی ذکر شده تامین کنند. در حال حاضر طرف عراقی معتقد است که برخلاف آنچه در حقوق بین‌الملل ذکر شده از سهمیه آب از طرف ترکیه برخوردار نمی‌شود و بر همین اساس مشکلات زیادی دارد. طرف ترک اما معتقد است من برمبنای حقوق بین‌الملل آب را به سمت کشورهای سوریه و عراق منتقل می‌کنم اما اینها از تکنولوژی کشاورزی پیشرفته برخوردار نیستند، به همین دلیل در استفاده از آب دچار مشکل می‌شوند. اینجا طرف ترک باز یک استفاده می‌برد و طرف عراقی را وادار می‌کند که سیستم کشاورزی و آبیاری کشور خودش را به ترکیه بدهد و این سیستم را برمبنای آنچه ترکیه می‌خواهد نوسازی کند، یعنی علاوه‌بر بهره‌های زیادی که این وسط کسب می‌کند یک بهره اقتصادی هم به دست می‌آورد یعنی نوسازی سیستم کشاورزی و آبیاری عراق با محصولات و تکنولوژی ترکیه که می‌توانیم بگوییم تقریبا آنچه الان ترکیه انجام می‌دهد یک تیر و چندین نشان است.

برگزاری اجلاس گردوغبار چقدر می‌تواند در حل چالش و بحران‌های ایران در این حوزه تاثیر داشته باشد؟
گفت‌وگو به‌هرحال خوب است و کمک می‌کند تا طرفین به فهم مشترکی از خواسته‌های هم برسند و بتوانند رضایت نسبی یکدیگر را تامین کنند اما در کنار گفت‌وگو طرف ترک هم باید به این امر تمکین کند که کشورهای پایین دست رودخانه‌های دجله و فرات و همین‌طور ارس از این آب نه به‌عنوان موهبت بلکه به‌عنوان یک حق برخوردار هستند و طرف ترک نباید آن را نادیده بگیرد. اگر این هم نادیده گرفته بشود، کشورهای ایران و عراق و سوریه می‌توانند در ارتباط با هم ترکیه را تحت فشار قرار بدهند. ابزارهای زیادی برای آن وجود دارد، بحث امنیت است، بحث انرژی است و موضوعات اقتصادی دیگر مثل وارداتی که این کشورها از ترکیه دارند و همین‌طور موضوعات سیاسی که این کشورها می‌توانند باهم به مجامع حقوقی بین‌المللی شکایت کنند و خواسته خود را آنجا مطرح کنند. اما به نظرم به صورت گفت‌وگوی چهارجانبه می‌شود به آنچه طرفین رضایت نسبی داشته باشند، دست یافت.

سدسازی‌های ترکیه ادامه‌دار خواهد بود؟
به تعداد سدهای کنونی ترکیه طی سال‌های آینده افزوده خواهد شد. چون یک برنامه بلند مدت است و ترکیه با جدیت، آن را دنبال می‌کند. علاوه‌بر این نشست‌هایی که شکل می‌گیرد و در جریان است کشورهای سوریه و عراق و ایران با توجه به تهدید مشترکی که دارند، باید گام‌های جدی‌تری بردارند، یعنی صرفا برگزاری نشست کافی نیست.