جای خالی رشته‌های جدید در میان رشته‌های دانشگاهی

پروین طالبیان پژوهشگر حوزه دانشگاه: این روزها که بحث انتخاب‌رشته در کشور داغ است، هر دانشگاهی برای اینکه خود را به داوطلبان بشناساند مراسمی با عنوان «روزی با دانشگاه» برگزار می‌کند، اما در این میان از بااهمیت‌ترین موضوع دانشگاهی خبری نیست و آن وجود رشته‌های مبتنی با تحولات جدید جهانی است! بر فردی پوشیده نیست که تا قبل از این هیچ‌گاه هوش مصنوعی به این اندازه مورد توجه نبوده است، حتی سال پیش درست در همین زمان که کنکوری‌ها سرگرم انتخاب رشته بودند هوش مصنوعی زیاد مورد توجه عموم واقع نشده بود، اما اکنون اوضاع فرق کرده و هوش مصنوعی به پای ثابت بسیاری از علوم و مشاغل تبدیل شده است. 

آن چیزی که در این مقطع زمانی کمتر از سوی دانشگاه‌ها عنوان می‌شود این است که در این مدت چه کرده‌اند و قرار است که در مواجهه با هوش مصنوعی که دنیا را احاطه کرده چه چیزی به جوانان و آینده‌سازان کشور ارائه دهند. هرچه دفترچه راهنمای انتخاب رشته کنکور 1402 را ورق زدم که شاید رشته‌ یا گرایشی بیابم که نشان از رویکرد جدید جهانی داشته باشد، نیافتم. امروز که هوش مصنوعی حوزه‌های مختلف آموزش، مهندسی، پزشکی، هنر، مشاوره را دگرگون کرده، دانشجویان کشور ما که 4 سال آینده فارغ‌التحصیل می‌شوند، امکان تحصیل در رشته‌های مبتنی‌بر هوش مصنوعی را ندارند. در این میان حداقل دانشگاه‌ها اعلام نکرده‌اند که آیا قصد دارند در رشته‌های جاری خود تغییراتی را مبتنی‌بر هوش ایجاد کنند یا نه؟! این درحالی است که دانشگاه‌های برتر جهان رشته‌های جدیدی را در زمینه هوش مصنوعی در دوره کارشناسی ایجاد کرده‌اند. برخی از این رشته‌‌‌ها هوش مصنوعی، علوم کامپیوتر با هوش مصنوعی، علوم کامپیوتر و هوش مصنوعی، هوش محاسباتی، یادگیری ماشینی، علم داده، رباتیک، علوم شناختی، شبکه‌های عصبی و بیوانفورماتیک است که در دانشگاه‌هایی نظیر دانشگاه استنفورد، کمبریج، میت، تورنتو، کارنگی ملون ارائه می‌شود. شاید عده‌ای بگویند که دانشگاه‌های ایران هنوز نتوانسته‌اند خود را با این تحول وفق دهند، اما در مقابل می‌توان گفت که اگر دانشگاه نتوانسته به‌روز شود پس این پیشرفت دقیقا قرار است از کجا نشأت بگیرد؟! البته بر مبنای اخباری که از سوی دانشگاه‌ها عنوان می‌شود برخی دانشگاه‌ها نظیر دانشگاه آزاد اسلامی در این زمینه اقداماتی را انجام داده‌اند و سرفصل برخی از دروس دوره کارشناسی در رشته‌های علوم پایه و مهندسی را برمبنای هوش مصنوعی بازطراحی کرده است. همچنین دانشگاه‌هایی نظیر دانشگاه تهران، امیرکبیر، شریف، صنعتی اصفهان و دانشگاه آزاد در مقطع کارشناسی‌ارشد رشته‌هایی در حوزه هوش مصنوعی ارائه داده‌اند. 

  پیشتازی کشورها در هوش مصنوعی

نباید از نظر دور داشت که موضوع هوش مصنوعی امروز در بسیاری از کشورها به‌عنوان یکی از راهبردهای مهم مدنظر است و برخی از کشورها در این زمینه بسیار پیشرو درحال حرکت هستند چراکه هوش مصنوعی حوزه‌ای رقابتی و جهانی است که کشورها در آن سرمایه‌گذاری می‌کنند. در این میان دولت چین میلیاردها دلار برای توسعه نسل فناوری‌های هوش مصنوعی از جمله خودروهای خودران، سامانه‌های تشخیص چهره و... اختصاص داده است. آمریکا در رقابت با چین دارای شرکت‌های بزرگ و پیشرو در حوزه‌های مختلف هوش مصنوعی است و بالاترین تعداد اختراعات و ایده‌های نوآورانه را در این زمینه دارد. 

انگلستان در قاره سبز 121 شرکت مبتنی‌بر هوش مصنوعی دارد. همچنین انگلستان دارای نخبگان و پژوهشگران مطرح در حوزه‌های مختلف هوش مصنوعی است و به‌عنوان یک مرکز جذب سرمایه‌گذاران و استارتاپ‌های فعال در این زمینه شناخته می‌شود. کانادا هم به‌عنوان قطب علمی و تحقیقاتی دیگر در حوزه هوش مصنوعی شناخته می‌شود. کانادا دارای دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی برجسته در زمینه یادگیری عمیق، چهارچوب‌های نرم‌افزاری و الگوریتم‌های پیشرفته هوش مصنوعی است. ژاپن نیز در حوزه‌های رباتیک، بازار خودرو، صنعت بازی و سلامت به‌عنوان یک قدرت هوش مصنوعی  در جهان شناخته می‌شود. 

  عدم توجه کافی به تاکیدات مقام‌معظم‌رهبری

این درحالی است که مقام‌معظم‌رهبری در آبان 1400 فرمودند که «... من پیشنهاد می‌کنم یکی از مسائلی که مورد تکیه و توجه و تعمیق واقع می‌شود، مساله‌ هوش مصنوعی باشد که در اداره‌ آینده‌ دنیا نقش خواهد داشت؛ حالا یا در معاونت علمی رئیس‌جمهور یا در دانشگاه باید کاری کنیم که ما در دنیا حداقل در [بین] ده کشور اول در مورد هوش مصنوعی قرار بگیریم که امروز نیستیم؛... باید کاری کنیم که حداقل به ده کشور اول دنیا در این مساله برسیم...» با اینکه مقام‌معظم‌رهبری دو سال پیش چنین مطالبه‌ای داشتند، اما به‌تازگی خبر از تصویب پیش‌نویس سند هوش مصنوعی در شورای عالی انقلاب به گوش می‌رسد. قرار است این سند نقشه راه باشد که هر یک از نهادهای درگیر از جمله دانشگاه‌ها در این زمینه چه اقداماتی را در پیش گیرند. البته واضح است که ارائه آموزش‌های مربوط به حوزه‌های فناورانه هوش مصنوعی و کاربردهای آن در مقاطع مختلف از جمله دوره‌های تحصیلی دانشگاه در این سند مورد تاکید خواهد بود و قطعا شاخص ارزیابی تعداد فارغ‌‌‏التحصیلان دانشگاهی هوش مصنوعی و تعداد دانشگاه‌های دارای رشته‌های مرتبط با حوزه هوش مصنوعی خواهد بود، بنابراین ضروری به نظر می‌رسد که دانشگاه‌ها باید در برنامه‌ای هدفمندانه به‌عنوان قوه عاقله در کشور با سرعتی بیشتر نسبت به سایر موضوعات، موضوع ایجاد رشته‌های مبتنی‌بر هوش مصنوعی را در دستور کار قرار دهند؛ چراکه موضوع هوش مصنوعی در گروه‌های مهارت‌های نرم قرار نمی‌گیرد که هیچ،

‌گاه در نظام‌های آموزشی مورد توجه نبوده و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی برای ارتقای توانمندی‌های خود به دنبال آن دویده‌اند و تا حدی از عهده آن برآمدند. هوش مصنوعی به راهبرانی کاربلد، آگاه و متخصص نیاز دارد که بتوانند همه جوانب آن از آموزش تا اخلاق را در نظر بگیرند و به دیگران بیاموزند.