توسعه فانتزی چطور به ضد خود تبدیل می‌شود؟

سیدجواد نقوی، خبرنگار گروه اندیشه: مجید رهنما وزیر علوم در کابینه هویدا بود. او در دهه ۴۰ که اوج توسعه و مدرنیزاسیون پهلوی دوم بود نقش مهمی را در حوزه آموزش ایفا کرده است و شاید یکی از رجل بااهمیت دوره پهلوی دوم است که در کابینه هویدا نقش مثبتی در جهت سرعت بخشیدن به مدرنیزاسیون آن مقطع داشته است.

به همین دلیل ایده‌های فردی مثل رهنما که به علت تحصیلاتی که در رشته اقتصاد هم داشته بااهمیت است چراکه رهنما از همان دهه ۴۰ نشان می‌داد وزیری است که قصد دارد با اهدافی طرح‌ریزی‌های مطلوب خود را پیگیری کند اما همین فرد که شاید جزء مهم‌ترین وزیران دهه۴۰ به حساب‌ می‌آید در سال‌ها بعد یعنی از نیمه‌های دهه ۶۰ و در دوره پساانقلاب از مهم‌ترین متفکران حوزه پساتوسعه که منتقد توسعه خطی در کشور‌های خاورمیانه یا آفریقا یا آمریکای‌لاتین است، می‌شود. چنین دگردیسی یا تغییری از فردی که روزی مجری طرح آمرانه توسعه به دست آمریکایی در داخل کشور بوده است اهمیت دارد و باید به آن توجه شود؛ از آن جهت که مجید رهنما نه‌فقط در نقش یک سیاستمدار دوره پهلوی بلکه در مقام یک اهل فکر، حداقل نزدیک به ۳ دهه به یکی از منتقدان سرسخت توسعه تبدیل می‌شود و از افرادی است که در جهان آنها را به نام متفکران پساتوسعه می‌شناسند و یک ایرانی که در کابینه دولتی که ایدئولوژی اصلی خود را توسعه می‌دانسته و حالا در مقام متفکر پساتوسعه شناخته می‌شود به‌شدت دارای اهمیت است؛ چراکه یکی از مهم‌ترین بحث‌هایی که در سال‌های پیش‌رو باید به آن پرداخته شود بحث توسعه است. چند سال بعد از طرح بحث پیرامون برنامه‌های توسعه بیش از آنکه به تجربه‌های گذشته توجه شود به ساحت دعواهای سیاست‌زده توجه می‌شود. پدیده مجید رهنما و دگردیسی بزرگ او برای امروز ما و افق پیش‌روی حکمرانی قطعا یک نسخه مفید و بسیار بااهمیت است و توان آن را دارد که بحث‌های توسعه را چه از طریق برنامه‌نویسان توسعه و چه از طریق سیاستگذاران با عمق بیشتری هدایت ‌کند.

سال ۱۹۴۹ که هری ترومن، رئیس‌جمهور آمریکا در سخنرانی بیان کرد که مناطق عقب‌افتاده امروز اولویت غرب و آمریکاست شروع ایجاد هژمونی آمریکا‌سازی جهانی یا بهتر بگوییم غرب‌سازی آمرانه بود، ایران هم در پس کودتای ۲۸ مرداد به‌عنوان نماد غرب‌سازی و آمریکا‌سازی منطقه شناخته می‌شد. آمریکایی‌ها برای آنکه طرح خود را به‌عنوان الگو به سایر کشور‌ها معرفی کنند تلاش کردند که ایران را به‌عنوان الگویی مطلوب از کشوری توسعه‌نیافته به کشوری که مسیر توسعه را طی می‌کند معرفی کنند.

برای خواندن متن کامل گزارش، اینجا را بخوانید.