محمدرضا گوهری، خبرنگار:اگر برای بررسی دخل‌و‌خرج مجموعه دولت یا برای بررسی آثار مخارج دولت در اقتصاد بخواهیم بودجه عمومی کشور یا حتی بودجه شرکت‌های دولتی را نگاه کنیم، نمی‌توان به توضیحی متقن و دقیق از عملکرد دولت در اقتصاد رسید. یکی از مهم‌ترین دلایل این موضوع تسهیلاتی است که دستگاه‌های دولتی از نظام بانکی دریافت می‌کنند.دانستن این تسهیلات از آن جهت مهم است که می‌تواند به تحلیل دقیق‌تر پیرامون دلایل رشد پایه پولی و نقدینگی در کشور کمک کند. آن چیزی که غالبا در رسانه‌ها مطرح می‌شود آن است که آثار کسری بودجه دولت اگر بخواهد در پایه پولی بروز کند می‌بایست نشانه آن را در جزء بدهی دولت به بانک مرکزی جست‌وجو کرد. در‌حالی‌که این گزاره دقیق نیست. با وجود دریافت تسهیلات توسط دستگاه‌های دولتی می‌بایست برای یافتن اثرات کامل کسری بودجه دولت به بدهی دولت به بانک‌ها نیز دقت کرد. بدهی‌ای که گاه منجر به اضافه برداشت بانک‌ها می‌شود و از جزء بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی به رشد پایه پولی منجر می‌شود.

بیشترین تسهیلات را در میان دستگاه‌های دولتی، شرکت مادرتخصصی بازرگانی دولتی ایران دریافت کرده است. این شرکت با 10 هزار میلیارد تومان تسهیلات در صدر لیست دریافت‌کنندگان وام قرار دارد. اما برای فهم چرایی نیاز این شرکت به تسهیلات باید به ماموریت‌های این شرکت و اتفاقات اقتصاد کلان توجه کرد. از‌جمله وظایف این شرکت می‌توان به خرید تضمینی گندم از کشاورزان داخلی و نیز واردات و توزیع کالاهای اساسی مانند نهاده‌های دامی، روغن، دانه‌های روغنی، برنج، گوشت قرمز، ذرت و جو اشاره کرد. 

در میان دستگاه‌های دولتی دریافت‌کننده تسهیلات بانکی، اسامی صندوق‌های بازنشستگی جلب توجه می‌کند. بررسی این دستگاه‌ها نشان می‌دهد سازمان تامین اجتماعی، صندوق بازنشستگی کشوری و صندوق فولاد در میان دریافت‌کنندگان تسهیلات بانکی در سه‌ماهه اول سال هستند که به ترتیب تقریبا هشت هزار و هفتصد میلیارد تومان، هزار میلیارد تومان و 300 میلیارد تومان تسهیلات دریافت کرده‌اند. در‌مجموع این سه صندوق بازنشستگی در فصل بهار بیش از 10 هزار میلیارد تومان تسهیلات دریافت کرده‌اند که معادل 34 درصد کل تسهیلاتی است که همه دستگاه‌های اجرایی گرفته‌اند. شاید بتوان دریافت تسهیلات توسط صندوق‌های بازنشستگی را نشانه دیگری از بحران در این صندوق‌ها دانست. 

عمده دلایل بحران در صندوق‌های بازنشستگی را به‌طور خلاصه می‌توان در سه بخش کلی دسته‌بندی کرد. اولین مورد سن بازنشستگی در ایران است.عامل دوم ایجاد بحران در صندوق‌های بازنشستگی را می‌توان عملکرد بد این صندوق‌ها در سرمایه‌گذاری دانست. درواقع فلسفه کار صندوق‌های بازنشستگی آن است که با پول بیمه‌شدگان در پروژه‌هایی سرمایه‌گذاری کنند که از سود آن بتوانند منابع لازم برای پرداخت مستمری به بازنشستگان را فراهم کنند، اما بررسی عملکرد اقتصادی آنها نشان از ضعف جدی در این حوزه دارد.عامل سوم نیز تعهدات جدیدی است که هر سال مجلس برای دولت ایجاد می‌کند و بار مالی سنگینی برای دولت در پی دارد. برای نمونه براساس ابلاغیه مصوبه دولت، مادران غیر‌شاغل‌ خانه‌دار دارای سه فرزند و بیشتر ساکن مناطق روستایی و عشایری، رایگان بیمه می‌شوند. به موجب این آیین‌نامه، دولت‌ مکلف است با تقویت صندوق بیمه اجتماعی روستایی، مادران خانه‌دار غیرشاغل دارای سه فرزند و بیشتر را بیمه کند.

نام 18 شهرداری در میان دستگاه‌های دولتی دریافت‌کننده تسهیلات در سه‌ماهه اول سال 1402 وجود دارد که مجموع تسهیلات‌شان معادل 10 هزار میلیارد تومان بوده که تقریبا 10 درصد کل تسهیلات دستگاه‌های دولتی در این مدت است. در این میان شهرداری‌های شهر مشهد، اصفهان، کرمانشاه و زاهدان در رتبه‌های اول تا چهارم هستند. شاید بتوان یکی از دلایل کاهش درآمد شهرداری‌ها در سال‌های اخیر و افزایش میل آنها به دریافت تسهیلات را کاهش ساخت‌وساز در کشور دانست. درواقع از آنجایی که یکی از اصلی‌ترین منابع درآمد شهرداری‌ها اخذ عوارض از ساخت‌و‌ساز‌هاست، کاهش ساخت‌و‌سازها تاثیری منفی بر درآمد شهرداری‌ها خواهد گذاشت. برای نمونه تعداد پروانه‌های ساخت‌وساز از 246 هزار مورد در سال 1386 به 127 هزار مورد در سال 1400 و 131 هزار مورد در سال 1401 رسیده که نشان‌دهنده افت جدی ساخت‌و‌ساز‌ها طی سال‌های اخیر است.

متن کامل گزارش اقتصادی را اینجا بخوانید.