عبور از کلیشه زن منفعل در سینمای انقلاب

این روزها که جشنواره بین‌المللی فیلم حوا در حال برگزاری است و موضوع زن در سینمای ایران بهانه‌ای مجدد برای طرح شدن پیدا کرده، می‌توانیم برگردیم و نگاهی کلی به پررنگ‌ترین و موثرترین جلوه‌ها از بازتاب نقش زن در فیلم‌های ایرانی داشته باشیم. در تعداد زیادی از فیلم‌ها، خصوصا جریان فیلمفارسی، زن صرفا کالایی است که باید به‌دست آورده شود. حتی شورمندی مرد در تلاش برای به‌دست آوردن آن زن، به خود زن ارزشی نمی‌دهد. انگار یک نفر برای به‌دست آوردن یک اتومبیل یا چیزی شبیه آن تلاش می‌کند و مخاطب با دل آن مرد تلاشگر همدل می‌شود و با او همذات‌پنداری می‌کند، نه آن اتومبیل یا آن زن. در بخش دیگری از فیلم‌ها زن نقش نجیبانه‌ای دارد اما فقط رهگذر است، جزء آکسسوار صحنه است و به قول یکی از هنرپیشه‌های زن ایرانی، تمام ویژگی‌های وجودی‌اش در بیان این دیالوگ خلاصه می‌شود که «چاییت یخ نکنه آقاجون.» این نوع فیلم‌ها به آن دلیل زن را خوب نمایش نداده‌اند که برخلاف ظاهرشان مرد را هم خوب نشان نمی‌دادند. تمام موجودات با تمایز و تضارب نسبت به دیگری‌هایشان شناخته می‌شوند. اگر همه دنیا مینیاتور یا کاریکاتور بود، دیگر کاریکاتور یا مینیاتور معنا نمی‌داد. اگر هم همه آدم‌های داخل فیلم‌ها مرد باشند، دیگر مرد بودن معنا ندارد. مرد در کنار زن و در تمایز و تضارب با اوست که شناخته می‌شود. نشان ندادن زن روایت نصفه‌ای از انسان نیست. هر روایت صحیحی از انسان یا تام و تمام است یا هیچ. در دوره پس از انقلاب چند نوع جلوه‌گری از سیمای زنان در سینما را می‌شود رصد کرد که هرکدام سرشاخه‌ای برای فیلم‌ها و فیلمسازهای متعدد بعدی شدند. بهرام بیضایی زن باستانی و اساطیری ایران را به امروز آورد و به او قدر و منزلتی داد که یا کمرنگ بود یا دیده نمی‌شد. در سوی دیگر داریوش مهرجویی داستان زن مدرن ایرانی را روایت کرد و در سینمای دفاع مقدس هم خصوصا آنجا که به فیلم‌های پساجنگ مربوط می‌شد، ترکیبی از باورهای کهن مذهبی، تیپ‌های باستانی زن ایرانی و ویژگی‌های امروزین او را می‌بینیم. با نگاه به این سه گروه از فیلم‌ها بخش مهمی از سرشاخه‌های جریان‌ساز در نگاه به زن در سینمای ایران را می‌شود رصد کرد. زنی که در فیلم‌های خالتور هست یا زن‌های مثلا مثبت کلیشه‌ای در آثار سفارشی، اصلا زن نیستند. زنان سینمای جشنواره‌ای پسافرهادی هم بیشتر از اینکه منبعث از دغدغه‌های بومی فیلمسازان‌شان باشند، مطابق خواست دیگران طراحی شده‌اند. به بهانه جشنواره فیلم حوا در سه بخش مجزا این سه سرچشمه تاثیرگذار در نگاه به زن در سینمای ایران را بررسی کرده‌ایم...