زهرا رمضانی، خبرنگار:بالا گرفتن انتقادها نسبت به نقش دانشگاه‌ها در پیدا کردن راهکارهای علمی و عملی برای برون‌رفت از مشکلات بخش‌های مختلف موجب شد تا مراکز آموزش عالی کشور به‌سمت کاربردی شدن فعالیت‌های پژوهشی‌شان حرکت کنند. صنایع و دستگاه‌های اجرایی کشور هم تا حدی با این مسیر همراه شدند و بستر را برای حمایت‌های مالی از پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی فراهم کردند. البته هنوز راه زیادی تا رسیدن به نقطه مطلوب در این زمینه وجود دارد و در این میان می‌طلبد تا مسئولان آموزش عالی به‌ویژه بخش ارتباط با صنعت و جامعه وزارت علوم بتوانند با اتخاذ سیاست‌های درست، مسیر را برای نقش‌آفرینی بیشتر دانشگاه‌ها هموارتر کنند. برای رسیدن به تصویری نسبتا روشن از سهم پایان‌نامه‌های تحصیلات ‌تکمیلی در رفع چالش‌های صنعتی و جامعه، به سراغ گزارش «عملکرد سال 1401 حوزه ارتباط با جامعه و صنعت» رفتیم تا با نگاهی به ظرفیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی، تعداد پایان‌نامه‌ها، میزان حمایت‌ها از آنها از سوی دستگاه‌ها و صنایع بتوان در جریان ماحصل عملکرد دانشگاه‌ها در سال گذشته قرار گرفت. گزارشی که درمجموع باید عنوان کرد با وجود بالا رفتن میزان حمایت‌ها، اما سهم دانشجویان و پایان‌نامه‌های مرتبط با صنعت و جامعه روند کاهشی پیدا کرده است.

ریزش 11 درصدی جمعیت دانشجویان کارشناسی‌ارشد

در ابتدا باید نگاهی جامع داشته باشیم به ظرفیت کلی دانشجویان که بر‌اساس گزارش منتشر‌شده، سال گذشته جمعیت کلی دانشجویان مورد بررسی در گزارش وزارت علوم، 474 هزار و 385 نفر بوده که این میزان برای سال 1400، 68 هزار و 849 نفر اعلام شده بود که نشان از رشد 589 درصدی میزان مشارکت دانشجویان دارد. در این میان تعداد پذیرش متخصصان به‌عنوان پسادکتری در سال گذشته 869 و در سال 1400 هم 432 نفر بوده که به‌معنی رشد 100‌درصدی متخصصان این بخش دارد.
طبیعتا انتظار اصلی از دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی اعم از کارشناسی‌ارشد و دکتری مشارکت در فعالیت‌های تحقیقاتی است. طبق گزارش منتشر‌شده از سوی این وزارتخانه تعداد دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها در سال 1401 به 150 هزار و 528 نفر رسیده بود که این میزان در یک سال قبل‌تر 169 هزار و 501 نفر بود که نشان از کاهش 11 درصدی دانشجویان در این مقطع دارد. وضعیت اما برای دانشجویان مقطع دکتری با رشد نسبی همراه بوده به‌طوری‌که تعداد آنها از 39 هزار و 426 نفر در سال 1400 به 46 هزار و 149 نفر در سال گذشته رسیده که حاکی از رشد 17 درصدی دارد.
تعداد دانشجویان پذیرش شده در مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها هم با ریزش 17 درصدی همراه بوده و از 68 هزار و 849 نفر به 56 هزار و 592 نفر در سال گذشته رسیده است، اتفاقی که در مقطع دکتری متفاوت بوده و رشد 2 درصدی داشته است. به‌عبارت دقیق‌تر تعداد دانشجویانی که در این مقطع پذیرش شده‌اند از 8 هزار و 528 نفر به 8 هزار و 749 نفر رسیده است.

فقط 3 درصد پایان‌نامه‌ها با قراردادها مرتبطند!

براساس آمار ارائه‌شده در گزارش وزارت علوم در سال گذشته مجموعا 40 هزار پایان‌نامه در دانشگاه و پژوهشگاه‌ها ارائه شده است که تعداد آن نسبت به سال گذشته 1401 با کاهش نیم‌درصدی همراه بوده و از 4 هزار و 371 مورد به 4 هزار و 179 مورد رسیده است. اما نکته جالب‌تر سهم پایان‌نامه‌های مرتبط با قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت (1099 مورد) نسبت به تعداد کل پایان‌نامه‌هاست که به 3 درصد هم نمی‌رسد و البته تغییر محسوسی هم نسبت به سال گذشته نداشته است و به بیان دقیق‌تر 2 درصد کاهش یافته است.

حمایت از هر پایان‌نامه: 15 میلیون تومان
در مقابل مبلغ مورد حمایت از آنها با رشد 69 درصدی همراه بوده و از 9 میلیارد و 719 میلیون تومان به 16 میلیارد و 510 میلیون تومان رسیده است. بنابراین اگر صرفا پایان‌نامه‌های مرتبط با قراردادهای مدنظر  را مورد توجه قرار دهیم، سهم هر پایان‌نامه به‌صورت میانگین 15 میلیون تومان بوده است.
مجموع تعداد پایان‌نامه‌های دانشگاه‌ها که مورد حمایت مالی صنایع و دستگاه‌های اجرایی قرار گرفته از 646 مورد در سال 1400 به 717 مورد در سال گذشته رسیده که نشان از رشد سهم 10 درصدی دستگاه‌ها در حمایت از پایان‌نامه‌ها دارد. سال 1400 سهم پایان‌نامه‌های مورد حمایت مالی از سوی دستگاه‌ها و صنایع به تعداد کل پایان‌نامه‌ها به 1.78 درصد رسیده بود. 
همچنین مجموع بازدیدهای صنعتی دانشجویان در سال گذشته 934 بازدید بوده که به نسبت 905 بازدید انجام شده در سال 1400، 3 درصد رشد داشته است.

سهم هر دانشجو از مبلغ قراردادهای جاری، 37 میلیون تومان
اگر بنا باشد نسبت مبلغ قراردادهای جاری در هرسال را به تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی پذیرفته شده درنظر بگیریم، باید گفت درمجموع مبلغ قراردادها به‌ازای هر‌دانشجو در سال گذشته 37 میلیون تومان بوده است. در‌حالی‌که این میزان در سال 1400 به 40 میلیون تومان رسیده بود که به‌معنی کاهش 7 درصدی است؛ البته وقتی دایره مبلغ قراردادها را به کل دانشجویان تحصیلات تکمیلی محدود کنیم، وضعیت متفاوت می‌شود، به‌طوری‌که سهم هر‌ دانشجوی تحصیلات تکمیلی از مبلغ قراردادهای جاری در سال گذشته به 24 میلیون تومان رسید که این رقم در سال 1400‌، 15 میلیون تومان بود که به‌معنی رشد 60 درصدی در این حوزه است. نکته‌ای که باید در این میان به آن توجه ویژه شود، این است که رقم قراردادها افزایش پیدا کرده، به‌طوری‌که این میزان از 3 هزار و 106 میلیارد تومان به 4 هزار و 704 میلیارد تومان رسیده که نشان از رشد 51 درصدی در رقم قراردادها دارد. سهم هر ‌100 دانشجوی تحصیلات تکمیلی از تعداد قراردادهای جاری در سال گذشته به 5.5 درصد و در سال 1400 به 4.2 درصد رسیده بود که نشان از رشد 1.3 درصدی دارد.

پژوهشگران پسادکتری در کدام دانشگاها فعالند؟
پژوهشگران پسادکتری با توجه به نامی که برای آنها انتخاب شده، از همان ابتدای جذب‌شان در مراکز آکادمیک روی فعالیت‌های پژوهشی متمرکز می‌شوند و با توجه به حیطه فعالیتی آنها هر دانشگاهی تلاش می‌کند تا بتواند سهم بیشتری را در جذب آنها داشته باشند. در این بین دانشگاه تهران با پذیرش 128 پژوهشگر پسادکتری در یک سال اخیر، در جایگاه اول این حوزه قرار گرفته و بعد از آن دانشگاه فردوسی مشهد با 119 پژوهشگر و صنعتی‌شریف با 87 پژوهشگر قرار دارد. با توجه به اینکه سهم دانشجویان دکتری پذیرش‌شده در سال گذشته از سوی دانشگاه تهران هزار و 261 نفر بوده، باید عنوان کرد پژوهشگران پسادکتری 11 درصد از جمعیت دانشجوی دکتری پذیرش شده را شامل می‌شوند، در مقابل تعداد دانشجویان دکتری دانشگاه صنعتی‌شریف 989 نفر اعلام شده، یعنی سهم پژوهشگران در میان آنها تنها 9 درصد است. با این حال آمار مشخصی از دانشجویان دکتری دانشگاه فردوسی مشهد وجود ندارد که بتوان سهم آنها را به پژوهشگران پسادکتری حساب کرد.

دست برتر دانشگاه باهنر کرمان در جذب حمایت صنایع
همچنین وقتی به تعداد پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی مورد حمایت صنایع و دستگاه‌های اجرایی در یک سال اخیر نگاهی می‌اندازیم، نامی از دانشگاه تهران، شریف، علم‌وصنعت به چشم نمی‌خورد و به جای آنها، این دانشگاه شهید باهنر کرمان است که با 58 پایان‌نامه مورد حمایت قرار گرفته، در رتبه اول قرار گرفته و رتبه دوم هم به دانشگاه علامه طباطبایی با 56 پایان‌نامه رسیده است. در این میان دانشگاه صنعتی امیرکبیر با 50 پایان‌نامه جایگاه سوم را دارد که نشان می‌دهد صنایع و دستگاه‌های اجرایی بیشتر به سمت حمایت از پایان‌نامه‌های مرتبط با حوزه غیرفنی رفته‌اند.

پایان‌نامه‌های پژوهشگاه‌ها مساله‌محورتر است
دانشگاه امیرکبیر با 299 پایان‌نامه مرتبط با قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در صدر اول و بعد از آن دانشگاه علم‌وصنعت با 223 مورد و دانشگاه صنعتی اصفهان با 104 مورد قرار دارد. اما وقتی صحبت از نسبت تعداد قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت درحال اجرا به تعداد کل پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی می‌شود، نام هیچ دانشگاهی در جایگاه اول تا سوم دیده نمی‌شود بلکه پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران است که از هر 7 پایان‌نامه‌اش یکی از آنها مرتبط با این حوزه است، بعد از آن سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران با 6.18 و پژوهشگاه رنگ با 2.29 قرار دارد.

سهم هر دانشجوی پذیرش‌شده در شهید بهشتی 5.36 قرارداد درحال اجرا
البته وقتی نسبت تعداد قراردادهای درحال اجرای مرتبط با جامعه‌وصنعت را به تعداد کل دانشجویان تحصیلات تکمیلی در نظر بگیریم، مجتمع آموزش عالی فنی و مهندسی اسفراین توانسته به ازای هر یک دانشجوی خود، یک قرارداد داشته باشد، بعد از آن پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله است که به ازای هر دانشجوی خود 0.55 قرارداد و بعد از آن هم دانشگاه بزرگمهر قائنات است که به ازای هر دانشجو 0.50 قرارداد درحال اجرا داشته است.
اما وقتی صحبت از نسبت قراردادهای درحال اجرای مرتبط با جامعه و صنعت به هر دانشجوی پذیرش شده، به میان می‌آید این دانشگاه شهید بهشتی است که توانسته به ازای هر دانشجوی پذیرش‌شده خود 5.36 قرارداد درحال اجرا با صنعت و جامعه داشته باشد، رقمی که در دانشگاه تبریز به ازای هر دانشجو به 4.90 قرارداد و درنهایت در دانشگاه علم و صنعت به ازای هر دانشجو به 2.83 قرارداد می‌رسد.

دانشجویان تحصیلات تکمیلی در پژوهشگاه‌ها بیشتر می‌ارزند
در نسبت مبلغ قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت درحال اجرا به دانشجویان تحصیلات تکمیلی هم باید عنوان کرد باز هیچ دانشگاهی نتوانسته حتی در زمره 5 رتبه اول قرار بگیرد به‌طوری که سهم هر دانشجوی مقطع تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری از رقم قراردادها 707 میلیون تومان بوده، رقمی که برای سازمان پژوهش‌های علمی وصنعتی ایران به 552 میلیون تومان و پژوهشگاه تربیت بدنی و علوم ورزشی به 507 میلیون تومان می‌رسد. البته شرایط دانشگاه‌ها وقتی پای نسبت مبلغ قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت درحال اجرا به دانشجویان پذیرش‌شده در میان باشد متفاوت است به‌طوری که سهم کل دانشجویان پذیرش‌شده دانشگاه صنعتی اصفهان از مبلغ قراردادها 2 میلیارد و 51 میلیون است، رقمی که باعث شده این دانشگاه در جایگاه دوم قرار بگیرد و دانشگاه شیراز با یک میلیارد و 917 میلیون تومان در جایگاه سوم، درحالی‌که جایگاه اول به سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی با 2 میلیارد و 522 میلیون رقم قرارداد درحال اجرا به کل دانشجویان پذیرش شده‌اش رسیده است.

حمایت از پایان‌نامه‌ها کجا سنگین‌تر بود؟
در بحث حمایت‌های صورت‌گرفته از پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی در سال 1400 به تعداد کل پایان‌نامه‌ها هم باید عنوان کرد سهم هر پایان نامه تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) 4.5 میلیون تومان بوده است، رقمی که برای دانشگاه زابل به 2 میلیون و 550 هزار تومان رسیده و این دانشگاه را در رتبه دوم قرار داده است و درنهایت هم میزان حمایت‌ها از دانشگاه صنعتی اراک به یک میلیون و 570 هزار تومان می‌رسد.

بالاترین سهم از مبلغ جذب‌شده قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت مربوط به دانشگاه تحصیلات تکمیلی صنعتی و فناوری پیشرفته با 514 میلیون تومان به ازای هر دانشجو بوده است. در رتبه دوم سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران قرار دارد که میزان آن 480 میلیون تومان به ازای هر دانشجو می‌رسد. رتبه سوم به پژوهشکده علوم زمین با 320 میلیون تومان اختصاص دارد. کمترین مقدار از مبلغ جذب‌شده قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت مربوط به پژوهشگاه هوافضا با 41 میلیون تومان، دانشگاه صنعتی اصفهان با 42 و دانشگاه صنعت نفت با 51 میلیون به ازای هر دانشجو بوده است.