تعدیل شاخص بورس بهتر از سقوط آزاد ۹۹

حسین جعفری، دانشجوی دکتری اقتصاد:طی سالیان اخیر به‌دلیل ثبت تورم‌های افسارگسیخته، اکثریت افراد جامعه به‌دنبال راه‌هایی برای در امان ماندن از آثار تورم و حفظ سرمایه خود بوده‌اند. یکی از این راه‌ها که بسیار مورد اقبال افراد قرار گرفت؛ بازار سرمایه بود که در بازه‌ زمانی اواخر سال 1398 تا مردادماه سال 1399 بسیاری از افراد جذب این بازار شدند و باعث داغ شدن تب بورس در میان افراد عادی شد و همین امر موجب افزایش شدید قیمت سهام و افزایش شاخص کل بازار سهام در آن مقطع شد. اما ریزش شدید بازار از مردادماه 1399 اتفاقات تلخی را رقم زد که یکی از آنها، از بین رفتن سرمایه اجتماعی و اعتماد به دولت و به بازار سرمایه بود. طی سه روز اخیر نیز شاخص کل بازار سهام به ترتیب 95 هزار واحد، 125 هزار واحد و 8 هزار و 500 واحد دچار ریزش شد که رکورد بیشترین ریزش روزانه بازار سهام در تاریخ 17 اردیبهشت‌ماه اتفاق افتاد که از آن باعنوان روز سیاه بورس یاد می‌کنند. اتفاقات این سه روز باعث نگرانی‌هایی در میان سهامداران مبنی‌بر تکرار اتفاقات سال 1399 شده است و بسیاری به‌دنبال دلایل وقوع چنین اتفاقاتی هستند. حال سوال این است که دلیل اتفاقات اخیر بازار سرمایه چیست، آیا بازار با دستکاری روبه‌رو بوده یا این اتفاقات طبیعی است. سوال بعدی می‌تواند این باشد که آیا با یک مرداد 1399 دیگری روبه‌رو هستیم یا وضعیت فعلی متفاوت از آن روزهاست؟ 

 مرداد 1399 چگونه رخ داد؟ 
شاخص کل بازار سهام درحالی‌که در تاریخ اول مهر‌ماه سال 1398 مقدار 311 هزار واحدی را نشان می‌داد؛ تنها در کمتر از 11 ماه توانست در تاریخ 15 مرداد سال 1399، قله 2 میلیون واحدی را فتح کند و بیش از 568 درصد رشد را تجربه کند. در چنین شرایطی قیمت سهام فارغ از ارزنده بودن یا نبودن تنها به‌صرف ورود سهامداران جدید و گردش نقدینگی در بازار سهام به‌شدت افزایش پیدا کرد و سهامداران نیز به‌دلیل اظهارنظرهای حمایت‌گونه دولتمردان و مسئولان، با فراغ بال بیشتری وارد این بازار شده که همین امر موجب شد در کنار صعودی بودن بازار، ریسک بازار سهام روزبه‌روز بیشتر شود تا درنهایت در مرداد‌ماه سال 1399 به‌دلیل اختلاف‌نظر میان وزارت اقتصاد و وزارت نفت بر سر نحوه عرضه شدن صندوق پالایش یکم، بازار سرمایه دلیلی برای آغاز ریزش خود پیدا کرد و همان‌گونه که افراد در گذشته سعی می‌کردند که به بازار سهام وارد شوند؛ اکنون سعی در خارج شدن از این بازار حتی با متحمل شدن ضرر داشتند. 
ریزش بازار سهام در سال 1399 یکی از بدترین ریزش‌های بازار سرمایه در ایران بود که هنوز از یاد سهامداران فراموش نشده است. در این مدت شاخص کل بازار سهام از قله 2 میلیون واحدی به‌صورت پیوسته تا بهمن‌ماه همان سال دچار ریزش شد و تا محدوده یک میلیون 100 هزار واحدی کاهش پیدا کرد که معادل 42 درصد ریزش بود و از این پس بازار سهام تا اواخر سال 1401 وارد دوره رکود شد و حجم نقدینگی در این بازار به‌شدت کاهش پیدا کرد. هر‌چند سهامداران و افراد تازه‌وارد در این اوج و فرود بازار سهام، بازندگان اصلی بودند و علاوه‌بر ضرر‌های مالی دچار هزینه‌های روحی نیز شدند ولی یکی از مهم‌ترین تبعات چنین اتفاقی، رویگردانی و عدم‌اعتماد سرمایه‌گذاران نسبت به بازار سهام شد و سال‌هایی که می‌توانستیم شاهد رشد و شکوفایی بازار سهام در کنار گسترش فرهنگ سرمایه‌گذاری و سهامداری در بازار سهام ایران باشیم؛ به‌دلیل عملکرد دولتمردان و مسئولان چنین فرصت و سرمایه‌ای از دست رفت و بسیاری از افراد لقای سرمایه‌گذاری در بازار سهام را به عطایش بخشیدند و از این بازار خارج شده و اندک سرمایه‌های باقی‌مانده خود را وارد بازار‌های موازی نظیر دلار، طلا، سکه و موارد اینچنینی کردند. با این وجود در اواخر سال 1401 بار دیگر بازار سهام مورد اقبال نسبی قرار گرفت و رشد خود را از آذر‌ماه در محدوده یک میلیون 283 هزار واحدی آغاز کرد و این‌بار توانست با بیش از 97 درصد رشد علاوه‌بر رسیدن به سقف تاریخی سال 1399 از این سقف نیز عبور کند و برای اولین‌بار محدوده 2 میلیون و 500 هزار واحدی را تجربه کند. نکته‌ای تلخ که در این میان وجود دارد و هنوز بسیاری از سهامداران را اذیت می‌کند این است که با وجود رشد بازار سهام و شکستن سقف تاریخی سال 1399 هنوز اکثریت سهام‌های بازار به قیمت‌های سال 1399 نرسیده‌اند و سهامداران سال 1399 همچنان در سبدهای سرمایه‌گذاری خود دچار ضرر و زیان هستند. 

شرایط فعلی شبیه مرداد 1399 نیست
در ادبیات تحلیل تکنیکال وجود اصلاح‌های قیمتی پس از افزایش‌های پی‌در‌پی قیمت امری طبیعی به‌نظر می‌رسد و اصلاح قیمتی یکی از لازمه‌های ادامه روند صعودی است، زیرا موجب گردش نقدینگی در صنعت‌های بازار سرمایه می‌شود و قیمت‌ها برای ورود سهامداران جدید جذابیت پیدا خواهد کرد. در شرایطی پس از افزایش قیمت سهام، اصلاح قیمتی خطرناک به‌نظر می‌رسد که در کلیت بازار سهام خریداری وجود نداشته باشد و خرید سهامی نیز اتفاق نیفتد همانند آنچه در سال 1399 مشاهده کردیم، اما بررسی معاملات این سه روز نشان می‌دهد با وجود افت شدید قیمت سهام اما در بازار خریداران وجود داشته و در محدوده‌های منفی نیز خرید و فروش سهم اتفاق می‌افتاد. به‌عبارت دیگر در طول سه روز گذشته علاوه‌بر کاهش نیافتن حجم معاملات نسبت به روز‌های گذشته، خروج نقدینگی نیز به معنای واقعی کلمه اتفاق نیفتاد و تنها شاهد تغییر مالکیت از سهامداران حقیقی به حقوقی بوده‌ایم. از طرفی هرچند ریزش شاخص بورس طی این سه روز به‌صورت روزانه رکود‌شکنی کرد و در حدود 7 درصد ریزش پیدا کرده است اما موجب خواهد شد که بازه زمانی اصلاح قیمت کوتاه‌تر شود و شاهد اصلاح‌های طولانی‌مدت و فرسایشی که موجب خستگی سهامداران و حکم‌فرمایی رکود بر بازار سرمایه می‌‌شود نباشیم. موضوع بعدی که موجب تفاوت شرایط اصلاح قیمتی در سال 1402 با ریزش قیمتی سال 1399 می‌شود؛ مربوط به تفاوت در شرایط اقتصادی حاکم بر کشور طی این دو سال است. در سال 1399 به‌دلیل همه‌گیری ویروس کووید-19 بسیاری از افراد یا شغل خود را از دست داده بودند یا به‌صورت دور‌کار شاغل محسوب می‌شدند و از زمان و وقت بیشتری برای حضور در بازار سرمایه برخوردار بودند و همین امر یکی از دلایل ورود افراد به بازار سهام شد؛ شرایطی که در سال 1402 با آن مواجه نیستیم. از طرفی در سال 1399 سهم نقدینگی موجود در بازار سهام نسبت به کل نقدینگی کشور رقم بالایی محسوب می‌شود ولی در سال 1401 بنا بر آمارهای بانک مرکزی، نقدینگی کل کشور به 727 هزار میلیارد تومان رسیده است. این در‌حالی است که نقدینگی موجود در بازار سهام در بهترین حالت در محدوده 20 هزار میلیارد تومان قرار می‌گیرد و نشان می‌دهد سهم نقدینگی موجود در بازار سهام نسبت به نقدینگی کل کشور در سال 1402 نسبت به سال 1399 کاهش یافته است و این گویای این مطلب است که در‌حال‌حاضر با وجود چنین شرایطی ریزش قیمتی را فعلا برای بازار سهام نمی‌توان تصور کرد. از دیگر مواردی که می‌توان در این باره مطرح کرد نرخ بهره حقیقی، نرخ ارز و نرخ تورم است که موجب تفاوت میان سال‌های 1402 و 1399 می‌شود. امروزه نرخ تورم در محدوده‌های 50 درصدی در‌حال رکورد‌زنی است و یکی از تاثیراتی که در بسیاری از موارد موجب تاثیر مثبت بر بازار سهام می‌شود و از طرفی افزایش‌های پی‌در‌پی در قیمت نرخ ارز نیز از سمت فروش محصولات صادراتی می‌تواند بر بازار سرمایه، ‌دارای اثر‌گذاری مثبت باشد. 
همچنین اتفاقات بازار سهام در سال 1399 در کنار تمام مواردی که موجب ناراحتی اهالی بازار شد نشان داد در زمانی که بازار سهام مورد استقبال عمومی قرار می‌گیرد و به‌اصطلاح تقاضا برای این بازار افزایش پیدا می‌کند؛ اگر متناسب با این افزایش تقاضا، عرضه‌ای شکل نگیرد اثر افزایش تقاضا، خود را در افزایش قیمت سهام نشان می‌دهد و موجب حبابی شدن بازار سهام می‌شود. در چنین شرایطی مسئولان با افزایش عرضه اولیه، ارائه پذیره‌نویسی‌های گوناگون و افزایش سرمایه شرکت‌ها به بخش اعظمی از عطش تقاضای بازار پاسخ داده و مانع از حبابی شدن قیمت سهام شوند. اتفاقی که در سال 1399 شاهد آن نبودیم و دولت در آن زمان تنها تصمیم به واگذاری بخشی از سهام خود در‌قالب صندوق‌های سرمایه‌گذاری و وارد کردن سهام عدالت به بازار سهام شد که این اقدامات نه‌تنها هیچ‌گونه اتفاق مثبتی را رقم نزد، بلکه موجب شکل‌گیری مسائل دیگری نیز شد که انتقادها از دولت را نیز بالا برد. امید است که مسئولان با درس گرفتن از اتفاقات سال 1399 به‌دنبال جلوگیری از وقوع دوباره چنین اتفاقاتی باشند و با افزایش سهم بازار سرمایه در تامین مالی شرکت‌ها، مقدمات کمک به کشور را نیز مهیا کنند.