افزایش اهمیت انرژی هسته‌ای پس از جنگ اوکراین

توحید ورستان، پژوهشگر:پس از آغاز بحران اوکراین بحث توسعه انرژی هسته‌ای به یکی از مباحث مهم در بخش تامین امنیت انرژی تبدیل شده است، از همین روی انتظار می‌رود با توجه به اختلاف نظرها در مورد آن و اقدامات متفاوت بسیاری از کشورها، نقشه این نوع انرژی در سال‌های آینده شاهد تغییرات قابل‌توجهی باشد. براساس گزارش‌های منتشر‌شده چین، هند، روسیه و ترکیه در سال‌های آتی نقش‌ پیشرو در رشد انرژی هسته‌ای ایفا می‌کنند، به‌طوری‌که ۸۵ درصد از ظرفیت‌های اضافه‌شده خارج از اروپای غربی و آمریکای شمالی بوده که اکثریت ظرفیت تولید انرژی هسته‌ای جهانی را در نیم قرن گذشته به خود اختصاص داده است. اکثر نیروگاه‌های هسته‌ای در سراسر اروپا و آمریکای شمالی با رسیدن به پایان عمر خود با تعطیلی احتمالی مواجه می‌شوند و برخی کشورها نیز مخالف استقرار سریع منابع انرژی تجدیدپذیر هستند. این روندها ناشی از دیدگاه‌های متفاوت و تا حدودی متناقض در مورد نقش انرژی هسته‌ای در ترکیب انرژی جهانی است. براساس گزارش رویترز، در بیشتر اقتصادهای غربی، انرژی هسته‌ای به‌عنوان یک جزء منسوخ و بالقوه مضر در سیستم انرژی توصیف می‌شود که مانعی در دستیابی به اهداف بلندپروازانه آب و هوایی تا سال ۲۰۵۰ است. اما در کشورهای در حال توسعه، انرژی هسته‌ای به‌عنوان یک عامل مهم در راستای کاهش گازهای گلخانه‌ای، به رسمیت شناخته می‌شود. یکی از دلایل اصلی اختلاف نظرها در مورد انرژی هسته‌ای، قدمت بالای تاسیسات هسته‌ای است. اکثر نیروگاه‌های فرانسه که بیش از هر کشور دیگری برق از انرژی هسته‌ای تولید می‌کند، در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ ساخته شده‌اند و بنابراین، در بسیاری از موارد‌ عمر بالا داشته و نیاز به تعمیر و نگهداری مداوم و پرهزینه دارند. یا بسیاری از نیروگاه‌های ایالات متحده در دهه چهارم فعالیت خود هستند. در مقابل، ۸۴ درصد از تاسیسات انرژی هسته‌ای در چین، دومین دارنده نیروگاه هسته‌ای بزرگ پس از ایالات متحده، از سال ۲۰۱۰ به این سو ساخته شده است، بنابراین نسبت به بسیاری از نیروگاه‌های زغال سنگ این کشور، مدرن‌تر و کارآمدتر است.
 یافتن جایگزین مدرن
حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ که منجر به افزایش قیمت جهانی گاز طبیعی شد، باعث افزایش تلاش کشورها برای یافتن منابع جایگزین به‌ویژه در اروپا شد. با آغاز جست‌وجوی این جایگزین‌ها، قیمت برق در اروپا و ایالات متحده به‌شدت افزایش یافته است. در آسیا که میزبان اکثر ظرفیت تولیدات خودرو، لوازم الکترونیکی، سوخت، فلزات و کالاها در جهان است، تمایل کمتری برای ایجاد اختلال در زیرساخت‌های برق وجود دارد، چون برای حفظ اقتصادهای در حال رشد سریع منطقه و ایجاد شغل ضروری است. در این منظر، انرژی هسته‌ای به‌عنوان یک جایگزین مناسب برای سوخت‌های فسیلی برای تولید برق پایه در نظر گرفته می‌شود که می‌تواند با افزایش حجم انرژی‌های تجدیدپذیر در سراسر آسیا و سایر مناطق در دهه‌های آینده تکمیل شود. برای نمونه چین، رتبه نخست در کاربست انرژی‌های تجدیدپذیر در جهان، از نظر توسعه برنامه‌ریزی‌شده انرژی هسته‌ای پیشتاز است. انتظار می‌رود این کشور ۴۴ درصد از کل افزایش بالقوه در ظرفیت انرژی هسته‌ای را به خود اختصاص دهد و به راحتی از ایالات متحده در رهبر جهانی هسته‌ای پیشی بگیرد. همچنین، هند با ۱۲ درصد افزایش ظرفیت برنامه‌ریزی شده در رتبه دوم قرار دارد. ترکیه، لهستان، نیجریه و مصر نیز در این رتبه‌بندی جزء کشورهای پیشرو هستند که حکایت از توجه جهانی به انرژی هسته‌ای دارد، درحالی‌که رهبران کنونی اروپا و آمریکای شمالی برای برچیدن ناوگان رآکتورهای خود آماده می‌شوند؛ کاری که آلمان آغازگر آن بود. اما به باور کارشناسان، این انرژی در سایر مناطق جهان چشم‌انداز مثبتی دارد، زیرا تقاضای انرژی همچنان به سرعت در حال افزایش است. یکی از این مناطق خاورمیانه و همسایگان ایران مانند ترکیه و امارات است. 

 ترکیه در باشگاه هسته‌ای
ترکیه برای حمایت از طرح انتقال انرژی و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به نیروگاه آک‌کویو، اولین نیروگاه هسته‌ای خود، تکیه بسیاری دارد و با اعلام گام جدید برای بهره‌برداری اولیه آن، همه نگاه‌ها به آن دوخته شده است. شرکت روسی «روس‌اتم» ۵ سال پیش و پس از امضای قرارداد بین مسکو و آنکارا در سال ۲۰۱۰، کار ساخت این نیروگاه را برعهده گرفت. نیروگاه ترکیه نقش مهمی در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای ایفا می‌کند و به گفته رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، ورود آنکارا به باشگاه کشورهای هسته‌ای با بیش از نیم‌قرن تاخیر انجام شده است. نخستین محموله‌های سوخت هسته‌ای در ۲۷ آوریل، به نیروگاه آک‌کویو رسید که نشان‌دهنده آغاز آماده‌سازی برای عملیات آزمایشی است و راه را برای بهره‌برداری واقعی تا سال آینده (۲۰۲۴) هموار می‌کند. اولین نیروگاه‌های هسته‌ای ترکیه می‌توانند تا ۳۵ میلیارد کیلووات ساعت برق در سال تولید کنند و چهار رآکتور آن تا سال ۲۰۲۸ به‌طور کامل فعال می‌شوند. همچنین طول عمر نیروگاه آک‌کویو در مرسین طبق برنامه‌ریزی‌ها ۸۰ سال است. تخمین زده می‌شود که این نیروگاه در کاهش انتشار کربن به‌طور متوسط ​​سالانه ۳۵ میلیون تن کمک کند و همچنین این پروژه 1.5 میلیارد دلاری در هزینه‌های واردات گاز طبیعی از خارج صرفه‌جویی کرده و بر درآمد ملی ترکیه نیز تاثیر مثبت خواهد داشت. به گفته ولادیمیر پوتین «پروژه هسته‌ای آک‌کویو یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های مشترک روسیه و ترکیه است و پشتوانه خوبی برای روابط همسایگی دو کشور خواهد بود.»

 براکه امارات
 امارات متحده عربی در سال ۲۰۰۷ تصمیم به راه‌اندازی نیروگاه هسته‌ای با همکاری کره جنوبی گرفت. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انتظار دارد که نیروگاه‌های هسته‌ای «براکه» نقش مهمی در توانمند ساختن امارات متحده عربی برای مقابله با تغییرات آب و هوایی و دستیابی به اهداف‌ گذار به انرژی پاک ایفا کنند. با افزایش تعداد پدیده‌های مرتبط با تغییر اقلیم، وضعیت این کشور ۱۰ میلیونی خلیج‌فارس نیز بدتر می‌شود؛ زیرا یکی از آسیب‌پذیرترین کشورها در برابر پیامدهای تغییرات اقلیمی است و انتظار می‌رود با کاهش میزان بارندگی، دمای هوا در آنجا افزایش یابد. برای نمونه پیش‌بینی می‌شود امارات شاهد خشکسالی و افزایش سطح آب دریاها خواهد بود و این امر مستلزم آن است که امارات با مکانیسم‌های مختلفی به‌ویژه نیروگاه‌های هسته‌ای براکه، به مقابله با تغییرات آب و هوایی بپردازد. از زمان آغاز عملیات تجاری واحد ۲ نیروگاه انرژی هسته‌ای براکه، ۱۰۴۰۲ گیگاوات ساعت (گیگاوات ساعت) برق پاک تولید شده و از انتشار بیش از ۵۰۰۰ کیلوتن کربن جلوگیری کرده است. این نیروگاه که از ۴ رآکتور تشکیل شده، ۲۵ درصد نیاز امارات متحده عربی به برق را تامین می‌کند. امارات متحده عربی چهارمین تولید‌کننده بزرگ نفت در اوپک به‌شمار می‌رود و قصد دارد تا سال ۲۰۵۰، نیمی از منابع انرژی مورد نیاز خود را از طریق انرژی تجدیدپذیر تامین کند.

 جایگاه در جهان
براساس آخرین داده‌ها، بیش از ۴۳۷ رآکتور هسته‌ای در حدود ۳۲ کشور جهان وجود دارد که حدود ۱۰ درصد از برق جهان را تامین می‌کند و براساس برآوردها تا سال ۲۰۵۰، این رقم به ۲۵ درصد نیز افزایش خواهد یافت. در حال حاضر، تعداد رآکتورهای فعال (در مرحله بهره‌برداری) ۴۲۲ مورد با ظرفیت حدود ۳۷۷۷۹۹ گیگاوات و ۱۷ رآکتور معلق با ۱۵۴۴۸ گیگاوات، وجود دارد همچنین ۵۷ رآکتور انرژی هسته‌ای در دست ساخت است که ظرفیت انرژی ۵۹۵۸۴ گیگاوات را فراهم می‌کند. تولید برق هسته‌ای جهان در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال ۲۰۲۰ به میزان ۱۰۰ هزار گیگاوات ساعت افزایش یافت و این افزایش نشان‌دهنده سومین روند صعودی در تولید برق جهان است. در این میان، منطقه آسیا دارای بیشترین تعداد رآکتورهای هسته‌ای است و پس از آن اروپای غربی و مرکزی، سپس آمریکای شمالی، اروپای شرقی و روسیه، آمریکای جنوبی و آفریقا قرار دارند. درواقع‌ آسیا همچنان منطقه مسلط در ساخت رآکتورهای جدید بوده و درمجموع ۷۰ رآکتور با ظرفیت عملیاتی 63.6 گیگاوات از سال ۲۰۰۵ در مدار قرار گرفته است. ایالات متحده آمریکا در توانایی تولید برق از انرژی هسته‌ای در رتبه اول جهان و پس از آن فرانسه و چین، ژاپن و روسیه قرار دارند. جالب اینکه در سطح آفریقا تنها کشوری که نیروگاه هسته‌ای فعال دارد آفریقای جنوبی است که در جنوب غربی کشور و در ۳۰ کیلومتری شمال کیپ تاون قرار دارد و از دو رآکتور تشکیل شده است. این نیروگاه، حدود ۶ درصد از برق مصرفی آفریقای جنوبی را تولید می‌کند. در مجموع، حرکت سریع به سمت تولید برق از انرژی هسته‌ای، به‌ویژه پس از ناآرامی‌های ناشی از حمله روسیه به اوکراین، ضروری شده است. بنابراین تولید برق از انرژی هسته‌ای به‌طور قابل‌توجهی به پیش می‌رود و تا حد زیادی با اهداف بین‌المللی و برنامه‌های ملی در دستیابی به کاهش انتشار کربن تا سال ۲۰۵۰ مطابقت دارد. بنابراین انرژی هسته‌ای از نظر اطمینان، پایداری و هزینه کم بر همتایان خود در انرژی‌های تجدیدپذیر به ویژه با در نظر گرفتن سن نسبتا بالای نیروگاه هسته‌ای مزیت دارد.