هشدار بزرگ برای رشد علمی دانشگاه‌های ایران

زهرا رمضانی، خبرنگار:سرعت رشد علمی که یکی از مولفه‌های آن تعداد مقالات منتشرشده و استناد به آنها محسوب می‌شود یکی از مباحث اصلی در دنیای امروز است؛ سرعتی که ایران توانسته بود برای سال‌ها دست برتر را در آن هم در منطقه و هم جهان داشته باشد به‌طوری که میانگین سرعت رشد علمی ایران 11 برابر میانگین جهانی اعلام شده بود. 
با این حال 3 سالی می‌شود که زنگ خطر برای کاهش سرعت علمی ایران به صدا درآمده و کشورهای مانند ترکیه و عربستان، به‌عنوان مهم‌ترین رقیبان ایران درحال کم کردن فاصله‌شان با ایران بودند و امروز با توجه به سیاستگذاری که از سوی این کشورها انجام شده، نه‌تنها ترکیه توانسته جایگاه ایران در منطقه را از حیث تعداد مقالات به دست آورد و رتبه اول را در اختیار بگیرد؛ بلکه عربستان هم سایه‌به‌سایه ایران حرکت می‌کند، اتفاقی که قطعا یکباره رخ نداده و شاید اگر مسئولان مربوطه بیشتر به این مقوله توجه می‌کردند حالا که در آستانه رسیدن به پایان چشم‌انداز 1404، هستیم و براساس آن باید رتبه اول خود در منطقه را تثبیت می‌کردیم وضعیت کشور در منطقه به‌گونه‌ای دیگر رقم می‌خورد. 
از دست رفتن شتاب علمی ایران موضوعی است که نظام رتبه‌بندی وب‌آوساینس آن را تایید کرده است، به‌طوری که براساس جدیدترین نتایج اعلام شده از سوی آن، ترکیه در مقام اول و ایران در مقام دوم منطقه است؛ با این حال هنوز جایگاه نخست منطقه از نگاه اسکوپوس در اختیار ایران است. دو نظام رتبه‌بندی که با شاخص‌های مختلف، کمیت و کیفیت تولیدات علمی کشورهای مختلف را مورد ارزیابی قرار می‌دهند.

دانشگاه آزاد اسلامی رتبه اول کشور در انتشار مقاله
هر چند که این نظام رتبه‌بندی، رشد علمی ایران را عقب‌تر از ترکیه نشان می‌دهد، در این میان اما دانشگاه آزاد توانسته با 11 هزار و 533 مقاله و سهم 15.95 درصدی در انتشارات علمی ایران، جایگاه اول را به خود اختصاص دهد و بعد از آن دانشگاه علوم پزشکی تهران با 6 هزار و 810 و تهران با 5 هزار و 500 مقاله در جایگاه دوم و سوم قرار گرفته‌اند. در وب‌آوساینس که در سال گذشته میلادی 3 میلیون و 705 هزار و 750 مقاله را نمایه کرده، چین با انتشار 891 هزار و 978 مقاله و سهم 24 درصدی از کل انتشارات، در رتبه اول قرار دارد و آمریکا، انگلیس، هند و آلمان هم در رتبه‌های دوم تا پنجم دنیا قرار گرفته‌اند.

بالاخره اول منطقه‌ایم یا دوم؟ 
یکی از اولین مولفه‌ها درباره چرایی سقوط یک‌پله‌ای جایگاه علمی ایران در منطقه، این است که ترکیه توانسته در سال گذشته میلادی، 75 هزار و 810 مقاله و رساله را براساس پایگاه وب‌آوساینس منتشر کند و همین تعداد این کشور را در رتبه نخست منطقه و پانزدهم دنیا قرار داده است، درحالی‌که این میزان برای ایران 72 هزار و 277 بود و باعث شد تا ایران در جایگاه دوم منطقه و 17 جهان قرار بگیرد؛ یعنی ترکیه با 4 درصد سهم بیشتر در انتشار مقالات، برتری ایران در منطقه را از بین برده است؛ اما آنچه بیش از همه نگران‌کننده است اینکه عربستان‌سعودی هم در همین بازه زمانی 59 هزار و 699 هزار مقاله داشته و در جایگاه سوم منطقه و 19‌ام دنیا قرار گرفته است، یعنی تعداد مقالات این کشور تنها 21 درصد با تولیدات علمی ایران فاصله دارد.

رشد تعداد مقالات؛ کمترین میزان در 5 سال اخیر
با نگاهی به وضعیت انتشار مقالات طی 5 سال اخیر از سوی پژوهشگران ایرانی و نمایه شدن آنها در اسکوپوس باید عنوان کرد سرعت رشد علمی ایران طی این سال‌ها به زیر 10 درصد رسیده است؛ به‌طوری‌که در سال 2018، 60 هزار و 492 مقاله در این نظام رتبه‌بندی به ثبت رسید که این میزان در سال 2019 به 65 هزار و 565 رسیده که نشان از رشد 8 درصدی در تعداد کمی مقالات داشته است. این روند در سال 2020 هم با رشد 9 درصدی تداوم داشت و میزان مقالات به 71 هزار و 706 مقاله رسیده بود، اما یک سال بعد با کاهش 3 درصدی سرعت رشد همراه بودیم و کل مقالات 76 هزار و 60 مقاله بوده است؛ رقمی که برای سال گذشته میلادی به 78 هزار و 241 مقاله رسید که حاکی از رشد 2.87 درصدی دارد. برای درک بهتر کاهش سرعت علمی کافی است به میزان رشد تعداد مقالات کشور از سال 2010 به 2011 نگاه کنیم، به‌طوری‌که در آن ایران با رشد 25 درصدی همراه شده و از 30 هزار و 132 مقاله به 40 هزار و 86 مقاله رسیده است. طبیعتا تداوم سرعت رشد زیر 5 درصد در سال‌های آینده که با توجه به وضعیت آموزش عالی کشور دور از انتظار نیست، از دست دادن جایگاه دوم منطقه را هم نمی‌توان غیرواقعی دانست.

ایران همچنان جایگاه اول منطقه از نگاه اسکوپوس
 اما هنوز کشورمان براساس نظام رتبه‌بندی اسکوپوس در صدر منطقه و پانزدهم دنیا قرار دارد. به عبارت دیگر اسکوپوس میزان مقالات ایران را 78 هزار و 241 مقاله اعلام کرده درحالی‌که بعد از آن ترکیه با 71 هزار و 853 در جایگاه دوم و عربستان با 58 هزار و 971 مقاله در جایگاه سوم قرار گرفته است؛ یعنی رشد علمی ایران از ترکیه در این نظام رتبه‌بندی 8 درصد بیشتر و از عربستان هم 32 درصد بیشتر است؛ اما این بدان معنی نیست که خیال سیاستگذاران و مسئولان مرتبط با حوزه آموزش عالی از این حیث راحت باشد چراکه فاصله بین ایران و ترکیه تنها 6 هزار و 388 کلمه یا به عبارت دیگر اگر تعداد مقالات این کشور تنها 8 درصد رشد کند، از دید این نظام رتبه‌بندی هم ایران جایگاه خود را از دست خواهد داد. با این حال چین با یک میلیون و 16 هزار و 311 مقاله از 3 میلیون و 950 هزار و 305 مقاله منتشرشده از سوی اسکوپوس و سهم 25 درصدی در آن، همچنان در مقام اول دنیا قرار دارد. همچنین براساس این نظام رتبه‌بندی دانشگاه علوم پزشکی تهران با 6 هزار و 777 مقاله رتبه اول و دانشگاه آزاد هم با 5 هزار و 757 در رتبه دوم قرار دارد به‌طوری که سهم آن از کل انتشارات علمی کشور 7.42 درصد اعلام شده است. البته باز هم جایگاه سوم به دانشگاه تهران با 5 هزار و 64 مقاله و سهم 6.53 درصدی رسیده است. آنچه در این میان نمی‌توان از آن غفلت کرد سرعت علمی کشورهایی مانند عربستان و مصر است. طبق گزارش منتشرشده از سوی نظام رتبه‌بندی سایمگو، عربستان توانسته طی 5 سال گذشته رتبه خود را از 32 جهان به 18 برسانند، درحالی‌که رتبه ایران در 3 سال گذشته، هیچ‌گونه تغییری در دنیا نداشته و در جایگاه پانزدهم بوده است، اما در سال 2022 این رتبه به 16 دنیا رسیده است. مصر براساس نظام رتبه‌بندی سایمگو یا همان اسکوپوس، از رتبه 37 جهانی در سال 2018 توانسته به رتبه 24 در سال گذشته میلادی برسد؛ یعنی ظرف 4 سال، 13 پله ارتقا پیدا کرده است که نشان از سرعت رشد علمی بالای این کشور دارد.

به 4 درصد مقالات ایرانی هیچگونه استنادی نمی‌شود!
مقالات پراستناد را باید یکی دیگر از مولفه‌هایی دانست که نشان‌دهنده کیفیت علمی مقالات هر کشوری است؛ سنجه‌ای که براساس اسکوپوس، پژوهشگران ایرانی توانستند در سال 2021، 74 هزار و 739 مقاله استنادپذیر داشته باشند و همین باعث شده تا ایران در آن بازه زمانی در جایگاه 14 دنیا قرار بگیرد و رتبه کشور از حیث خوداستنادی پژوهشگران هم 12 دنیا با 31 هزار و 633 مقاله خوداستنادی بوده است. به عبارت دیگر ایران 74 هزار و 739 اثر استنادپذیر در سال 2021 داشته که تعداد استنادهای صورت‌گرفته به آن 92 هزار و 339 مورد بوده و 31 هزار و 632 اثر هم خوداستنادی داشته است اما آنچه در این نگران‌کننده است اینکه با ملاک قرار دادن 78 هزار و 241 مقاله منتشر شده، عملا 3 هزار و 502 مقاله یا به زبان آماری 4 درصد از آنها عملا حتی قابلیت استناد هم نداشته است. این درحالی است که هنوز نقدهای زیادی به مقالات منتشرشده داخل از حیث عدم کاربردی بودن آنها وارد است و عدم استناد به 4 درصد آنها به معنی آن است که حتی از حیث علمی و کیفیت علمی هم نتوانسته‌اند ملاک عمل دیگر پژوهشگران قرار بگیرد. قطعا در چنین شرایطی باید تغییر جدی در وضعیت نگارش مقالات صورت بگیرد. موضوع دیگر اینکه عربستان با 75 هزار و 672 استناد به مقالاتش در جایگاه دوم منطقه و ترکیه هم با 62 هزار و 890 استناد در جایگاه سوم قرار دارد؛ اما موضوع زمانی جالب‌تر می‌شود که بدانیم پاکستان، مصر و رژیم‌صهیونیستی هم به ترتیب در جایگاه چهارم تا ششم منطقه قرار گرفته‌اند.

فرازوفرودهای تولید علم ایران از نگاه وب‌آوساینس
براساس وب‌آوساینس تعداد مقالات ایرانی در سال گذشته میلادی، 71 هزار و 706 مورد بوده که این میزان در سال 2021 به 77 هزار و 98 مقاله رسیده است؛ یعنی در همین بازه زمانی سرعت رشد تولیدات علمی ایران 7.81 درصد کاهش پیدا کرده است. البته روند تعداد مقالات منتشرشده از سوی ایران در یک سال قبل‌تر صعودی بوده به‌طوری‌که در سال 2020، مجموع مقالات منتشرشده 73 هزار و 8 مقاله بوده که این میزان در سال 2021 به 77 هزار و 98 مقاله رسیده؛ یعنی کشور در این بازه زمانی با رشد 5.60 درصدی همراه بوده است، اتفاقی که در بازه زمانی 2019 تا 2020 هم با رشد 13 درصدی همراه تعداد مقالات از 64 هزار و 359 به 7 هزار و 8 مقاله رسیده بود.

رشد 6.41 درصدی استناد به مقالات استنادپذیر

وضعیت ایران در وب آو ساینس حتی در حوزه استنادها هم متفاوت است؛ به طوری‌که در بازه زمانی 5 ساله از 2018 تا 2022،  ایران توانسته 238 هزار و 68 مقاله استنادپذیر در این نظام رتبه‌بندی نمایه کند که مجموع استنادهای صورت‌گرفته به آنها 2 میلیون و 175 هزار و 822 بوده که سهم 9.11 درصدی داشته است. البته با نگاهی به میانگین 5 ساله در بازه زمانی 2007 تا 2011 که این میزان تنها 2.70 درصد بوده است؛ باید عنوان کرد استناد به مقالات استنادپذیر کشو رشد قابل‌توجهی داشته است‌ اما هنوز با نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم. طبق آنچه این نظام رتبه‌بندی در بررسی 5 ساله استنادها به مقالات کشورهای منطقه منتشر کرده، قرقیزستان مقام اول و بعد از آن بحرین، فلسطین، قطر و گرجستان قرار گرفته‌اند. قرارگیری نام کشورهایی مانند فلسطین در جایگاه سوم منطقه از حیث رشد تعداد استنادها در بازه زمانی 5 ساله، نشان می‌دهد سرعت استناد به مقالات قابل‌استنادپذیر ایرانی در بازه‌های زمانی 5 ساله، آن‌طور که انتظار می‌رود، بالا نبوده که ایران را در جایگاه 17 منطقه قرار داده است.

  جایگاه اول پراستنادها در اختیار عربستان
در بخش مقالات پراستناد هم آنچه وب آو ساینس منتشر کرده، ایران فقط 127 مقاله داغ در سال 2022 داشته که به معنی قرارگیری در پله 28 دنیا و چهارم منطقه  است‌؛ اما عربستان با 233 مقاله در رتبه اول و 14 دنیا نشسته است. ترکیه هم با 185 مقاله در جایگاه دوم منطقه و 18 دنیا قرار دارد و بعد از آن پاکستان با 173 در جایگاه سوم منطقه و 20 دنیا است. البته ایران و رژیم‌صهیونستی هر دو با انتشار 127 مقاله به صورت مشترک در جایگاه چهارم و 28 دنیا قرار دارند. 

میانگین استناد به هر مقاله: 1.19 درصد 
شرایط کشور با سنجه سرانه استناد به انتشارات هم چندان خوب نیست، به طور‌ میانگین استناد به هر مقاله استنادپذیر کشور فقط 1.19 درصد بوده، در حالی‌که نسبت آثار بدون استناد پژوهشگران کشور حدود 66 درصد اعلام شده و این به معنی قرارگیری در جایگاه 83 دنیا و 14 منطقه است. یعنی از میان 74 هزار و 739 مقاله استنادپذیر، 48 هزار و 858 اثر بدون استناد بوده است. در حالی‌که قطر با سرانه استناد 1.81 در جایگاه اول، گرجستان با 1.7 در جایگاه دوم، ترکمنستان با 1.6در جایگاه سوم و عربستان و امارات متحده عربی نیز با 1.57 در جایگاه چهارم منطقه قرار گرفته‌اند. البته باز هم جایگاه اول دنیا با 846 هزار و 129 استناد به چین تعلق دارد و بعد از آن آمریکا و انگلیس، آلمان و ایتالیا قرار گرفته‌اند. 

سهم هر استاد ایرانی از بودجه پژوهشی یک‌چهارم ترکیه
یکی از موضوعات مهم در بحث انتشار مقاله، هزینه‌هایی است که کشورها در حوزه تحقیق و توسعه انجام می‌دهند؛ طبیعتا هر اندازه بودجه اختصاص‌یافته به این بخش یا همان R&D بیشتر باشد، بستر برای فعالیت پژوهشی اساتید هم مهیاتر خواهد بود. به طور مثال ترکیه در سال 2021،  24 میلیارد و 300 میلیون دلار در بخش R&D خود هزینه کرده و با در نظر گرفتن 185 هزار استادی که در دانشگاه‌های این کشور مشغول به کار هستند، باید عنوان کرد هر استاد ترکیه‌ای 131 هزار دلار بودجه برای فعالیت‌های پژوهشی‌اش در اختیار داشته است؛ طبیعتا با چنین سرمایه‌گذاری‌ای انتظار عبور این کشور از ایران و رسیدن به جایگاه اول منطقه دور از انتظار نیست.  کشوری مانند عربستان هم در سال 2021، با دارا بودن بیش از 86 هزار استاد، 14 میلیارد و 500 میلیون دلار در این بخش هزینه کرده بود که نشان می‌دهد به هر استاد 168 هزار دلار بودجه رسیده بود. رژیم‌صهیونیستی هم برای سال 2021، با اختصاص 18 میلیارد و 550 میلیون دلار سرمایه با دارا بودن 92 هزار استاد، 201 هزار دلار اختصاص داد. قطعا در چنین شرایطی با توجه به اینکه مبلغ R&D ‌ایران در سال 2021 با احتساب دلار 26.019 تومانی، معادل 2 میلیارد و 283 میلیون دلار بوده ‌و در همان بازه زمانی 65 هزار استاد، دانشیار و استادیار در دانشگاه‌های کشور مشغول به فعالیت بوده‌اند، می‌توان گفت به هر استاد 35 هزار دلار رسیده است‌. طبیعتا با چنین بودجه‌هایی که نشان از اختلاف 274 درصدی میان اساتید ترکیه‌ای و ایران دارد، ‌نمی‌توان انتظار داشت کشور بتواند در رقابت تنگاتنگی که امروز شکل گرفته‌ سربلند باشد. البته سهم هر استاد ایرانی از بودجه تحقیق و پژوهشی به نسبت عربستان هم فاصله 380 درصدی و با رژیم‌صهیونیستی هم 474 درصدی بوده است.