آمارهای ناامیدکننده از درآمد پژوهشی دانشگاه‌های بزرگ

زهرا رمضانی، خبرنگار:قراردادهای صنعتی را باید مهم‌ترین میانبر دانشگاه‌ها برای کسب درآمدهای کلان دانست؛ میانبری که از یک‌سو راه نجات مراکز آموزش عالی برای جبران کمبود منابع مالی دولتی‌شان به شمار می‌روند و از طرف دیگر مسیری نسبتا ارزان قیمت‌تر برای بخش‌های مختلف صنعتی و دستگاه‌های اجرایی برای رسیدن به راهکار علمی و عملی. شاید در این میان تصور شود که دانشگاه‌های پایتخت همیشه دست برتر را برای عقد چنین قراردادهایی دارند؛ اما واقعیت این است که دانشگاه‌های مطرح مراکز استانی هم توانسته‌اند طی سال‌های اخیر جای خود را در میان فعالان صنعتی و غیرصنعتی باز کنند؛ تا جایی که نمی‌توان نام برخی از دانشگاه‌ها مانند فردوسی مشهد، صنعتی اصفهان، شیراز و... را در این حوزه نادیده گرفت. دفتر ارتباط با صنعت و جامعه وزارت علوم که چند سالی می‌شود دست به انتشار گزارش‌های مربوط به این حوزه می‌زند، اخیرا هم با انتشار گزارش عملکرد سال 1401 این حوزه تلاش کرده تا بتواند تصویری از آنچه در طول یک سال گذشته در این حوزه اتفاق افتاده را به نمایش بگذارد. هر چند که بار هر بار بررسی این گزارش می‌توان به ایرادات تازه‌ای رسید که شاید ملموس‌ترین آن را بتوان در املاهای نصفه و نیمه در نام دانشگاه‌های آورده شده و کپشن‌های اشتباه در نمودارها دانست، تا جایی که به نظر می‌رسد حدس زدن نام کامل برخی از دانشگاه‌ها برعهده مخاطب گذاشته شده است. «فرهیختگان» در تاریخ 21 فروردین‌ماه امسال با انتشار گزارشی با عنوان «73 درصد از اساتید در پروژه‌های صنعت و جامعه مشارکت ندارند» به بررسی سهم اساتید در جذب و اجرای قراردادهای صنعتی پرداخت و در گزارش پیش‌رو نیز به بررسی وضعیت دانشگاه‌های مختلف در جذب این قراردادها، سهم مراکز رشد و واحدهای فناور و همچنین سهم این مبالغ به نسبت بودجه مراکز آموزشی قید شده در گزارش وزارت علوم پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید. 

رشد 24 درصدی تعداد قراردادهای جاری دانشگاه‌ها
بد نیست در ابتدای گزارش مروری داشته باشیم به سهم و مبلغ قراردادهای منعقدشده با بخش‌های مختلف صنعتی و جامعه. سال گذشته 10 هزار و 835 مورد قرارداد درحال اجرا در مراکز آموزشی و پژوهشگاه‌ها به امضا رسیده بود که با نگاهی به 8 هزار و 710 مورد قرارداد در سال 1400، با رشد 24 درصدی همراه بوده است. در این میان سهم قراردادهایی که روند اجرای آنها به اتمام رسیده بود هم از هزار و 913 مورد در سال 1400 به 2 هزار و 837 قرارداد در سال گذشته رسیده که نشان‌دهنده رشد 48 درصدی در اتمام این پروژه‌هاست. همچنین تعداد پروژه‌هایی با عمر 5 سال هم در این بازه زمانی با کاهش 2 درصدی همراه بوده و از هزار و 957 مورد در سال 1400 به 3 هزار و 862 پروژه رسیده است. همچنین دانشگاه‌ها در همین بازه زمانی یک‌ساله قیدشده در گزارش وزارت علوم، توانسته بودند 131 میلیارد تومان در سال گذشته و 129 میلیارد تومان هم در سال 1400 به‌صورت وقف به منابع مالی خود اضافه کنند که نشان از رشد 1.55درصدی در این حوزه دارد. 

رشد 55 درصدی رقم کل بودجه دانشگاه‌ها در یک سال
اما آنچه همیشه درباره دانشگاه‌ها محل حرف و حدیث زیادی بوده، کل بودجه‌ای است که دولت به آنها تخصیص می‌دهد. رقمی که برای سال گذشته 26 هزار و 57 میلیارد و 997 میلیون تومان تعیین شده بود، درحالی‌که این میزان در سال 1400 به 16 هزار و 682 میلیارد تومان و 806 میلیون تومان رسید که به معنی رشد 55 درصدی بودجه این بخش است. در این میان اما آنچه عجیب به نظر می‌رسد این است که تعداد آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها در سال گذشته 9 هزار و 432 بود، درحالی‌که در سال 1400 در مجموع 14 هزار و 613 آزمایشگاه و کارگاه در این مراکز فعال بودند که به معنی کاهش 35 درصد ظرفیت دانشگاه‌ها در این حوزه است. 

کاهش 27 درصدی تفاهمنامه‌های همکاری دانشگاه‌ها
 دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها در حوزه تعداد تفاهمنامه‌های همکاری منعقدشده با دستگاه‌های اجرایی و صنایع هم با ریزش قابل‌توجهی همراه بوده‌اند، به‌طوری که آنها در سال گذشته توانستند 811 قرارداد را به امضا برسانند اما این میزان در سال 1400 به هزار و 125 مورد اعلام شده بود؛ یعنی در عمل حجم تفاهمنامه‌های به امضا رسیده 27 درصد کاهش یافته بود. روند نزولی همکاری‌ها به همین جا ختم نشد، بلکه تعداد همایش‌ها و رویدادهای مشترک برگزار شده با دستگاه‌ها و صنایع هم از هزار و 236 مورد در سال 1400 به هزار و 186 مورد در سال گذشته رسید که به معنی ریزش 4 درصدی در این حوزه است. 

شیرازی‌ها؛ رتبه اول تعداد همایش‌ها
جالب اینجاست که در جایگاه نخست بیشترین تعداد برگزار شده همایش‌ها هم به نام هیچ کدام از دانشگاه‌های تهرانی به ثبت نرسیده است. به‌طوری که دانشگاه شیراز با 80 همایش در جایگاه اول قرار دارد، بعد از آن دانشگاه صنعتی امیرکبیر با 60 همایش در رتبه دوم جا خوش کرده است. اما رتبه سوم هم به دانشگاه رازی با 44 همایش و درنهایت سکوی چهارم به دانشگاه تهران رسیده که توانسته در یک سال گذشته 25 همایش را برگزار کند. 

هر استاد امیرکبیر حداقل یک پیشنهاد پژوهشی ارائه کرد
یکی از موضوعات مهم در بحث برقراری ارتباط میان دانشگاه‌ها با صنایع و دستگاه‌های اجرایی، ارائه پیشنهاد پژوهشی از سوی آنهاست. در این میان دو دانشگاه پایتخت‌نشین، بیشترین پیشنهاد پژوهشی را به صنایع و دستگاه‌های اجرایی داشته‌اند؛ به‌طوری‌که صنعتی امیرکبیر 740 پیشنهاد و علم‌وصنعت با 446 پیشنهاد در رتبه اول و دوم قرار دارند. با در نظر گرفتن تعداد استاد دانشگاه امیرکبیر که بیش از 500 نفر در سایت این دانشگاه ذکر شده به‌صورت میانگین به‌ازای هر استاد حداقل یک پیشنهاد پژوهشی ثبت شده است. بعد از آن کردستان است که توانسته طی سال گذشته 316 پیشنهاد پژوهشی را برای حل معضلات دستگاه‌ها و صنایع ارائه کند؛ اما موضوع زمانی جالب‌تر می‌شود که ببینیم دانشگاه تهران به‌عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه کشور تنها 240 پیشنهاد پژوهشی را به دستگاه‌ها ارائه کرده و در کنار آن دانشگاه گیلان با 295 مورد قرار دارد. 
800 میلیون آورده به ازای هر واحد فناور امیرکبیری
یکی از اصلی‌ترین مولفه‌ها در اجرایی‌سازی پروژه‌های صنعتی و غیرصنعتی، مراکز رشد و واحدهای مستقر در پارک‌های علم و فناوری هستند و هر‌چه دانشگاهی بتواند میزبان بیشتری از این مراکز باشد، مسیرش برای گرفتن چنین پروژه‌هایی هم تسهیل خواهد شد. در این حوزه دانشگاه صنعتی امیرکبیر، تربیت مدرس و فردوسی مشهد به‌ترتیب با 220، 171 و 166 مرکز در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند. بعد از آن دانشگاه شهید بهشتی با 149 واحد قرار دارد؛ اما وقتی بخواهیم این مراکز را از لحاظ تعداد قراردادهای منعقد شده ملاک عمل قرار دهیم، باید عنوان کرد دانشگاه تربیت مدرس با 250 میلیارد تومان قرارداد در‌حال اجرا توسط واحدهای مستقر خود در رتبه اول قرار دارد. بعد از دانشگاه امیرکبیر با 80 میلیارد تومان و شهید بهشتی با 130 میلیارد تومان قرار گرفته‌اند. دانشگاه گلستان هم با 100 میلیارد قبل از دانشگاه تبریز با 90 میلیارد تومان در میان برترین‌ها قرار گرفته است. یعنی در عمل جای دو دانشگاه صنعتی امیرکبیر و تربیت مدرس که به ترتیب از حیث تعداد واحد فناور اول و دوم قرار داشتند، در بحث مبلغ قراردادها جابه‌جا شده است. اما در همین بخش هم وقتی بحث نسبت به میان می‌آید، دانشگاه صنعتی امیرکبیر است که توانسته به ازای هر واحد فناور و یا مرکز رشد خود 818 میلیون تومان قرارداد در‌حال اجرا داشته باشد، بعد از آن هم دانشگاه شهید بهشتی با 725 میلیون تومان قرارداد به ازای هر واحد فناور و مرکز رشد قرار دارد. دانشگاه صنعتی شیراز هم با 667 میلیون تومان و دانشگاه صنعتی خواجه‌نصیرالدین طوسی هم با 351 میلیون تومان در رتبه‌های بعدی قرار گرفته است.

قراردادهای پژوهشی دانشگاه تهران؛ تنها 3 درصد از کل بودجه 

اگر بخواهیم نگاهی به سهم مبلغ جذب‌شده قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت 3 دانشگاه برتر کشور یعنی تهران، صنعتی‌شریف و علم‌وصنعت و مقایسه آن با میزان منابع عمومی اختصاص داده‌شده به این دانشگاه‌ها در سال گذشته داشته باشیم، باید بگوییم که دانشگاه صنعتی‌شریف با 51 میلیارد تومان، دانشگاه تهران با 58 میلیارد تومان علم‌وصنعت با 72 میلیارد تومان توانسته‌اند، از این طریق کسب درآمد داشته باشند. درمقابل اگر میزان منابع عمومی که این دانشگاه‌ها در سال 1401 از دولت دریافت کردند را ملاک قرار دهیم، باید عنوان کرد که دانشگاه صنعتی‌شریف 443 میلیارد و 373 میلیون تومان، دانشگاه تهران یک هزار و 649 میلیارد و 389 میلیون تومان اعتبار و دانشگاه علم‌وصنعت هم با 465 میلیارد و 852 میلیون تومان از قانون بودجه عمومی سال گذشته را در قالب منابع عمومی دریافت کرده‌اند. به عبارت دیگر سهم درآمدهای دانشگاه صنعتی‌شریف به‌نسبت منابع عمومی اختصاص‌یافته به آن 12 درصد، دانشگاه تهران 4 درصد و علم و صنعت 16 درصد بوده است، این نشان می‌دهد که هنوز این دانشگاه‌ها که در زمره مهم‌ترین دانشگاه‌های کشور قرار می‌گیرند، به‌شدت به بودجه دولتی وابسته‌اند. 
البته اگر بخواهیم کل بودجه این دانشگاه‌ها را در نظر بگیریم، باید عنوان کرد دانشگاه تهران در سال گذشته تنها 3 درصد از کل بودجه 2 هزار و 352 میلیارد تومانی خود را درآمد داشته است. رقمی که برای دانشگاه صنعتی‌شریف 7 درصد و درنهایت برای علم‌وصنعت 12 درصد می‌شود. 

دانشگاه زابل برای هر قرارداد 7 تن از پرسنل را به کار گرفت 
البته در این گزارش می‌توان دانشگاه‌ها را از جهات گوناگون مورد بررسی قرار داد که یکی از آنها هم تعداد پرسنلی است که هر کدام از مراکز آموزشی برای اجرایی‌سازی پروژه‌ها به کار گرفته‌اند. بر این اساس دانشگاه شیراز با 3 هزار و 438 پرسنل در رتبه اول کشور قرار دارد و بعد از آن دانشگاه صنعتی امیرکبیر با هزار و 680 پرسنل و تهران با هزار و 309 پرسنل در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند. دانشگاه فردوسی مشهد هم توانسته به‌عنوان یکی دیگر از دانشگاه‌های مراکز استانی با به‌کارگیری 835 پرسنل در قراردادهای درحال اجرا به رتبه چهارم برسد؛ اما دانشگاه علم و صنعت تنها 830 پرسنل را برای این مساله به کار گرفته بود و همین مهم آن را در جایگاه پنجم کشوری قرار داده است. با این حال وقتی بحث نسبت تعداد پرسنل در قراردادها به میان می‌آید، دانشگاه زابل که برای هر قرارداد 7 پرسنل را به کار گرفته، در صدر جدول می‌نشیند. این میزان در دانشگاه هنر اصفهان با 6.82نفر و دانشگاه صنعت نفت به 5.44 نفر می‌رسد. دانشگاه جندی‌شاپور هم 4.60 نفر را برای هر قرارداد به کار گرفته است؛ جالب اینجاست که در میان برترین‌ها هیچ کدام از دانشگاه‌های تهرانی حضور ندارند. 

وضعیت قراردادهای مراکز رشد دانشگاه‌ها چگونه است؟
گزارش منتشر‌شده از سوی وزارت علوم، دانشگاه‌ها را از حیث تعداد قراردادهای در‌حال اجرا در مقایسه با تعداد واحدهای فناور مستقر در پارک‌های علم و فناوری و یا مرکز رشد وابسته به دانشگاه‌ها هم مورد بررسی قرار داده که در این میان دانشگاه دولتی یاسوج توانسته 21 قرارداد را در این مراکز جذب کند و بر همین اساس در رتبه اول قرار دارد. بعد از آن دانشگاه علم و صنعت با 17 قرارداد و دانشگاه شیراز با 16 قرارداد در رتبه‌های دوم و سوم قرار گرفته است. در این میان اما دانشگاه تهران توانسته سهم بیشتری را از نسبت مبلغ قراردادهای در‌حال اجرا در مقایسه با مبلغ قراردادهای مراکز رشد داشته باشد. به عبارت دیگر میزان مبلغ کل قراردادهای این دانشگاه به نسبت هر قراردادی که با مراکز رشد آن بسته شده 288 میلیون تومان است، بعد از آن دانشگاه فردوسی مشهد با 193 میلیون تومان و دانشگاه شیراز با 157 میلیون تومان قرار دارد. دانشگاه صنعتی سهند تبریز هم با 150 میلیون تومان بعد از پژوهشگاه شیمی و مهندسی شیمی ایران با 154 میلیون تومان قرار دارد.
 (نمودار 69 و 70صفحه 163 )

شریفی‌ها 1.11 برابر از کل بودجه‌شان، قرارداد در‌حال اجرا داشتند
نکته جالب در گزارش منتشر‌شده از سوی وزارت علوم، نسبت مبلغ قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت درحال اجرا به بودجه کل دانشگاه‌ها است، بخشی که در آن دانشگاه صنعتی شریف با 1.11 برابری مبلغ قراردادهایش به نسبت کل بودجه‌اش، رتبه اول را کسب کرده است. بعد از آن دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان است که حجم قراردادهای آن به نسبت کل بودجه‌اش 0.96 برابر است. با این حال دانشگاهی مانند صنعتی امیرکبیر که انتظار می‌رفت حجم قراردادهای آن با توجه به ماهیت این دانشگاه، رقم قابل توجهی باشد، اما رقم قراردادهای آن 0.89 برابر از کل بودجه‌اش بوده است. بعد از آن دانشگاه تربیت مدرس با 0.65 و دانشگاه صنعتی اصفهان با 0.60 قرار دارد. البته باید به این مساله توجه شود که این به معنی آن نیست که این دانشگاه‌ها توانسته‌اند در سال گذشته چنین درآمدی را به‌دست آورند، بلکه این میزان قراردادهای منعقد شده است و قطعا تا زمان وصول مبالغ آنها زمان قابل توجهی لازم است. از طرف دیگر برخی از این قراردادها هیچ‌گاه به مرحله پایانی و پرداخت مبلغ تعیین‌شده به دانشگاه هم نمی‌رسند.  همچنین در گزارش منتشر‌شده از سوی وزارت علوم دو دانشگاه علم و صنعت و شهید بهشتی را در کنار پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله قرار داده و نسبت مبلغ قراردادهای آنها را به بودجه کل‌شان هم در 4 سال گذشته مورد ارزیابی قرار داده است. بر این اساس دانشگاه علم و صنعت در سال 98، کل مبلغ قراردادهایش0.5 برابر از کل بودجه‌اش بود که این میزان در سال 99 به 1.17 رسید، اما این روند نزولی شد تا این دانشگاه در سال 1400، رقم کل مبالغ قراردادهایش 0.93 برابر از بودجه‌اش قرار دارد و این میزان در سال گذشته باز هم ریزش کرد و به 0.07 ‌رسید. دانشگاه شهید بهشتی هم فراز و فرودهایی را در این مسیر تجربه کرد. به‌طوری‌که در سال 98، کل رقم قراردادهای این دانشگاه فقط 0.45 برابر از بودجه‌اش را شامل می‌شد که برای یک‌سال بعد به 0.57 برابر رسید. خوشبختانه شهید بهشتی‌ها توانستند روند رو به رشد را در سال 1400 هم حفظ کنند و میزان قراردادهای منعقد شده آنها 0.71 برابر از کل بودجه‌شان را شامل می‌شد، اما این میزان در سال گذشته کاهش و به 0.42 برابر رسیده بود.