جایزه لامپ خاموش

چند روز پیش علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو در تشریح اقدامات این وزارتخانه برای تابستان سال 1402 گفت: «سال گذشته ما توانستیم فصل گرم را بدون خاموشی بخش خانگی به اتمام برسانیم و همچنین نیاز صنعت و بخش کشاورزی به انرژی لازم برای تولید را تامین کنیم؛ رکوردهای افزایش تولید صنایعی نظیر فولاد و سیمان و همچنین تولید محصولات کشاورزی، این مساله را تایید می‌کند. بلافاصله بعد از عبور از فصل گرم سال 1401، برنامه‌ریزی برای بهبود شرایط در فصل گرم سال 1402 رقم خورد و این‌بار 140 اقدام اساسی در دستورکار قرار گرفت، تا به نقطه مطلوب‌تری به لحاظ تامین انرژی برسیم. یک اقدام از 140 اقدام اساسی صنعت برق، برای مردم شریف اتفاقات بسیار ویژه و مثبتی را رقم می‌زد؛ در هفته پیش‌رو و روز دوشنبه ۱۱ اردیبهشت، یک خبر خوب به سمع و نظر مردم می‌رسانیم.»
تکه آخر سخنان محرابیان گمانه‌های زیادی را در ذهن ایجاد کرد که این وزارتخانه چه برنامه‌ای برای تابستان 1402 و مشترکان برق کشور دارد. آیا قرار بر بهره‌برداری از یک پروژه زیرساختی بزرگ است یا اتفاقات دیگری در راه است. با بررسی برخی اقدامات این وزارتخانه در گذشته و همچنین پیش‌بینی آینده، تصمیم به بررسی برخی موارد گرفتیم. یکی از اینها کمپین صرفه‌جویی بود که هم تبلیغاتش را در فضاهای مختلف می‌بینیم و از گذشته هم بوده و هم اینکه سال گذشته اقدامات ویژه‌ای برای تشویق مردم به این مهم صورت گرفت.

کمپین صرفه‌جویی
پیش از ورود به بررسی آماری، یکی از معضلات بزرگ کشور طی سالیان گذشته که با برخی از سیاست‌گذاری‌های غلط دولت‌ها تشدید هم شده است، مساله اسراف در مصرف است که به دفعات در اسناد بالادستی نظیر سند اصلاح الگوی مصرف مورد توجه قرار گرفته و جلوگیری از آن را به عنوان یکی از ارکان اساسی حرکت نظام حکمرانی برشمرده است. برای مثال در حوزه روغن خوراکی، با وجود اینکه 90 درصد نیاز کشور از خارج تامین شده و وابستگی شدیدی به واردات دارد، اما سرانه مصرف روغن خوراکی در کشور ما برای هر نفر 2 برابر میانگین جهانی است. موضوعی که علاوه بر فشار به منابع ارزی، زمینه تهدید سلامتی و نیاز به افزایش بودجه بخش سلامت در سالیان بعد را به همراه داشته و از دو مسیر زمینه فشار به بیت‌المال و مردم را فراهم می‌کند. مساله اسراف در مصرف تنها به بخش غذایی مرتبط نیست و در بخش انرژی نیز یکی از چالش‌های اساسی در این حوزه مصرف بدون اندازه حامل‌های انرژی نظیر، برق، بنزین، گاز طبیعی و سایر حامل‌ها است. تا جایی که بخش قابل توجهی از اخبار رسانه‌های کشور در طول سال به درخواست مسئولان از مردم به منظور کاهش مصرف اختصاص پیدا می‌کند. با توجه به مقدمه ذکر شده، بررسی آمار سرانه مصرف برق می‌تواند جزئیاتی از اتفاقات این حوزه را ترسیم کند. 
براساس آمار و اطلاعات شرکت توانیر، سرانه مصرف برق خانگی به عنوان شاخصی که مصرف برق هر ایرانی در خانه را به صورت ماهانه رصد کرده و میانگین آن را محاسبه می‌کند، در سال 1397 معادل 247 کیلووات ساعت در ماه بوده است. شاخص سرانه مصرف برق در بخش خانگی در سال 1398 با افزایش 1.6 درصدی به 251 کیلووات ساعت در ماه رسید و با همین دست‌فرمان در سال 1399، 1.6 درصد دیگر افزایش یافت و 255 کیلووات ساعت در ماه شد. این در حالی است که در سال 1400، جهشی در مصرف برق مردم در بخش خانگی ایجاد شد و سرانه مصرف این بخش 4.3 درصد نسبت به سال 1399 معادل 2.7 برابر افزایش 2 سال گذشته، افزایش یافت تا بدین ترتیب از سال 1397 تا سال 1400 سرانه مصرف برق هر ایرانی با رشد 7.7 درصدی همراه شود. رشد در این شاخص با اهمیت بیانگر آن است که مصرف هر ایرانی در بخش خانگی طی 3 سال از سال 1397 نزدیک به 8 درصد افزایش داشته و انرژی بیشتری استفاده کرده است. مطابق آمار توانیر، با وجود اینکه تا سال 1400، سرانه مصرف برق بخش خانگی به طور مستمر در حال افزایش بوده و شیب این افزایش در سال 1400 نسبت به سال 1399 افزایش چشمگیر داشت اما این روند در سال 1401 نه‌تنها متوقف شد، بلکه شاهد کاهش سرانه مصرف برق در بخش خانگی بودیم. با توجه به آمار سرانه مصرف برق بخش خانگی در سال 1401 بار دیگر با یک عقبگرد 3 درصدی نسبت به سال قبل به 258 کیلووات ساعت در ماه رسیده است. کاهش 3 درصدی سرانه مصرف برق بخش خانگی در سال 1401 نسبت به سال قبل یک آمار قابل توجه در کشور به حساب می‌آید و اگر فرض کنیم، ایران جمعیت 85 میلیون نفری را در خود جای داده است، در یک سال زمینه صرفه‌جویی معادل 680 میلیون کیلووات ساعت برق مهیا شده است. این میزان برق با توجه به نرخ متوسط برق در کشورهای منطقه در سال گذشته 54.4 میلیون دلار ارزش دارد.
همایون حائری، معاونت برق و انرژی وزارت نیرو در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس پیرامون دلایل این اتفاق و کاهش روند مصرف برق توسط مشترکان در کشور  بیان کرد: «تداوم رشد سرانه مصرف برق در بخش خانگی می‌توانست یک زنگ خطر بزرگ برای بخش برق باشد، در این راستا با توجه به طرح این مساله، اقدامات ما بر فعالیت‌هایی نظیر اقدامات تعرفه‌ای و ایجاد یک سازوکار تشویقی متمرکز شد. با توجه به لزوم برقراری عدالت در پرداخت یارانه انرژی، مدیریت مصرف با ابلاغ بخشنامه‌ای در بهمن سال 1400 در دستور کار قرار گرفت و اثر این بخشنامه مبنی بر تشویق مشترکان کم‌مصرف و مدیریت مشترکان پرمصرف، بر مصرف برق در سال 1401 مشهود بود. از سوی دیگر طراحی سازوکار 5=1 مبنی بر پرداخت 5 برابر هزینه تمام شده فروش برق به ازای صرفه‌جویی هر کیلووات ساعت نیز اثر قابل توجهی بر کاهش مصرف در بخش خانگی داشت. علاوه بر اقدامات تعرفه‌ای، فرهنگ‌سازی نیز اثر قابل توجهی در کاهش مصرف بخش خانگی در سال 1401 داشت.»

 احتمالا تشویق‌ها جدی‌تر خواهد شد
ناظر به اطلاعات و اظهارات موجود، سوای گمانه‌های مطرح‌شده به نظر می‌رسد منظور وزیر نیرو از خبر خوش، چیزی شبیه به همان تشویق‌هایی است که برای مشترکان در نظر می‌گیرند و البته این به معنای بی‌اهمیت بودن الباقی اقدامات، نظیر توسعه نیروگاهی و افزایش ظرفیت‌های زیرساختی و... نیست. اما خب شانس آن یکی بیشتر از بقیه به نظر می‌رسد. ناگفته نماند این رویه اقدام نویی در دنیا نیست، کشورهای زیادی در دنیا برای صرفه‌جویی در مصرف انرژی مشوق‌هایی را برای مشترکان در نظر می‌گیرند و مردم را به صرفه‌جویی دعوت می‌کنند و اثرات مثبتی را هم تجربه می‌کنند. برای مثال به چند نمونه از این موارد که روزنامه خراسان به آنها در گزارشی اشاره کرده است، اشاره می‌کنم: 
هلند؛ کوپن صرفه‌جویی: گاز و برق در سرزمین گل‌ها نسبتا گران است و هزینه ماهانه زندگی افراد را در حدود ۱۲۰ تا ۱۵۰ یورو افزایش می‌دهد. با این حال یکی از طرح های تشویقی که هلند برای مشترکان برق و گاز در نظر گرفته این است که به شما با کاهش مصرف انرژی کوپن‌هایی اختصاص می‌دهد که می‌توانید با آن کوپن به خرید اقلام بهینه‌سازی مصرف انرژی اقدام یا به صرفه‌جویی در آب کمک کنید. 
یونان؛ کمک‌هزینه نقدی برای کم‌مصرف‌ها: در یونان 46 درصد نیاز مردم و صنایع به انرژی از طریق گاز، 28 درصد از طریق انرژی‌های تجدیدپذیر (خورشیدی و بادی)، 15 درصد از طریق واردات، 8 درصد از طریق زغال‌سنگ و 3 درصد از طریق نیروگاه‌های برقابی تامین می‌شود. بیشتر برق در کشور یونان توسط شرکت نیروی برق دولتی تامین می‌شود. به طور متوسط برای یک آپارتمان 85 متری هزینه برق، گرمایش، خنک‌کننده، آب و زباله حدود 150 یورو در ماه می‌شود، اما دولت این کشور اعلام کرده به ازای کاهش مصرف برق خانوارها به آنها یارانه نقدی پرداخت می‌کند. به گزارش دویچه‌وله این کشور به ازای کاهش هر 300 کیلووات مصرف، 9 یورو یارانه پرداخت می‌کند تا به این شکل میزان مصرف انرژی را کاهش دهد. 
ایتالیا؛ تشویق برای نصب پنل خورشیدی: ایتالیا درمیان کشورهای اروپایی از بهترین و درخشان‌ترین آفتاب برخوردار است. با وجود این، هزینه برق نیز در این کشور نسبت به دیگر کشورهای اروپایی زیاد است. با این حال دولت ایتالیا برای اینکه مردم را به کاهش مصرف انرژی تشویق و آنها را به تولیدکنندگان انرژی تبدیل کند، از مردم خواسته با نصب پنل‌های خورشیدی، نه‌تنها برای خود برق تولید کنند که مازاد آن را هم با سه‌برابر قیمت روز تولیدکنندگان این کشور از آنها خریداری می‌کند.

الگوی مصرف
الگوی مصرف برق میزانی از حد استفاده از برق است که یک خانوار می‌تواند در چهارچوب آن کلیه نیازهای لازم برای زندگی مناسب را تامین کند. در این رابطه برآورد میانگین مصرف عامه مردم و همچنین در نظر گرفتن میزان مصرف لوازم برقی که عموم مردم مورد استفاده قرار می‌دهند، 2 شاخص مهم در تعیین الگوی مصرف به حساب می‌آیند. به استناد جزئیات ارائه شده از سوی شرکت توانیر به عنوان مجری اصلی آیین‌نامه برقی دولت، با توجه به شاخص‌های بیان‌شده یعنی میانگین مصرف مردم در هر منطقه و همچنین نوع لوازم برقی مورد استفاده توسط عموم، کشور به لحاظ جغرافیایی و شرایط آب‌و‌هوایی به 5 منطقه تقسیم و برای هر منطقه الگویی متفاوت در نظر گرفته شده است. یعنی علاوه بر مناطق عادی که بیش از 80 درصد جمعیت کشور در آن به سر می‌برند، 4 منطقه گرمسیر پیش‌بینی شده است که بر اساس شدت گرما به ترتیب مناطق گرمسیری 1تا 4 نامیده می‌شوند. الگوی مصرف برق در مناطق عادی برای ماه‌های غیرگرم 200 کیلووات ساعت و در 4 ماه گرم سال یعنی خرداد تا شهریور با فعال شدن لوازم خنک‌کننده به 300 کیلوات ساعت خواهد رسید. این در حالی است که الگوی مصرف مناطق گرمسیر در ماه‌های غیرگرم عموما  200 کیلووات ساعت است. از سوی دیگر در ماه‌های گرم مناطق گرمسیر به ترتیب شدت گرما شاهد افزایش الگوی مصرف تا 3000 کیلووات ساعت در هر ماه هستیم. براساس پایش‌های انجام‌شده بر اساس مصرف مشترکان خانگی در ایران، 85 درصد از مشترکان صنعت برق در بخش خانگی مصرف برق کمتر از الگو دارند. از سوی دیگر 11 درصد از مشترکان تا 1.5 برابر الگوی مصرف از برق استفاده می‌کنند که با کمی رعایت کردن نکات مصرف بهینه می‌توانند به مشترکان کم‌مصرف تبدیل شوند. از سوی دیگر تنها 2 درصد از مشترکان برق بالای 2 برابر الگوی تعیین شده  نسبت به استفاده از برق اقدام کرده و 2 درصد پایانی نیز بیش از 2 برابر الگو، برق مصرف می‌کنند. بنابراین مجموعا 15 درصد از مشترکان بخش خانگی فراتر از الگوی مصرف از برق استفاده می‌کنند. با توجه به این آمار به نظر می‌رسد شاخص توجه به مصرف عموم مردم در محاسبه الگوی مصرف به طور کامل رعایت شده است. بر مبنای 2 راهکار بررسی ابهام تعیین الگوی مصرف، این میزان به نحوی تامین شده است تا بخش قابل توجهی از مشترکان با اتکا به راهکارهای ساده و انگیزه دریافت تشویقی‌ها، به جرگه کم‌مصرف‌ها بپیوندند و زمینه صرفه‌جویی به عنوان مهم‌ترین هدف وزارت نیرو محقق شود.