نوبت تحول دکتری

ندا اظهری، مترجم:این روزها صحبت از علم تقریبا در هر جایی مورد بحث است و کشورهای دنیا سرمایه‌گذاری‌ها و بودجه‌های خود را روی موضوع تحقیق و توسعه و رونق علم و فناوری افزایش داده‌اند تا بتوانند در این حوزه‌های علمی به برتری برسند. داشتن تحصیلات دانشگاهی و آکادمیک و کسب مدرک از یک سو مسیری برای کنجکاوی‌های علمی بشر است و از سوی دیگر مقدمات حضور فارغ‌التحصیلان در بازار کار را فراهم می‌کند. از این رو، بسیاری از دانشجویان پس از طی مدارج مختلف ترجیح می‌دهند مقطع دکتری را هم تجربه کنند. اما آمارها حکایت از آن دارد که گرایش به تحصیل در مقطع دکتری در نقاط مختلف جهان با نوسانات زیادی روبه‌رو شده است البته آمارهای کلی نشان می‌دهد که شمار دانشجویان مقطع دکتری در جهان رو به افزایش است اما کارشناسان و محققان روی این موضوع اتفاق نظر دارند که باید برای بهینه‌سازی تحصیل در این دوره، اصلاحاتی صورت گیرد تا حضور آنها در این دوره مثمر ثمر واقع شده و بتواند گره‌ای از مشکلات و چالش‌های جامعه را حل و فصل کند.

  رشد دانشجویان دکتری در کشورهای توسعه‌یافته
به گزارش springer، شرکت در دوره دکتری به‌طور قابل‌توجهی در کشورهای توسعه‌یافته افزایش یافته است. در سال 2019، متوسط حضور افراد 25 تا 64 سال در مقطع دکتری در کشورهای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) حدود یک درصد گزارش شده بود. باوجوداین، با تداوم این روند، باید انتظار داشت که امروزه 2.3درصد از جوانان وارد مقطع دکتری شوند. این درحالی است که معمولا آمار ضعیفی از دانشجویانی مقطع دکتری وجود دارد. با توجه به افزایش دانشجویان دکتری و پیامدهایی که این امر برای بازار به دنبال دارد، کیفیت این دوره و هزینه‌هایی که نسبت به گسترش دارندگان این مدرک می‌شود، نتوانسته شمار دانشجویان را کاهش دهد. تقاضا برای اقتصاد دانشی، رشد اقتصاد و نوآوری به‌عنوان دلایل گسترش شمار دانشجویان دوره دکتری عنوان شده است که با انگیزه‌های مالی ارائه شده از سوی دولت برای دانشگاه‌ها و تولید مقاله تقویت شده است. در میان یکی از مهم‌ترین دلایل گرایش دانشجویان به ادامه تحصیل در مقطع دکتری، کسب موقعیت شغلی بالاتر و کسب جایگاه اجتماعی والاتر عنوان شده است که فارغ‌التحصیلان با کسب مهارت بالاتر در دوره دکتری برای اشتغال در مشاغل مختلف به‌ویژه در بخش‌های تجاری و کسب‌وکارهای فناورانه از آمادگی بیشتری برخوردار می‌شوند و مهارت کافی را برای خلق تولیدات و فناوری‌های جدید کسب می‌کنند. اما به نظر می‌رسد باید اصلاحاتی در این مسیر انجام شود تا هم ورود به مقطع دکتری و تحصیل در این دوره و هم دفاع از پایان‌نامه راحت‌تر شود و بتوانند بدون پشت سر گذراندن برخی موانع موفق به کسب مدرک پایانی شوند.

 آمریکا؛ میزبان بیشترین فارغ‌التحصیل و دانشجوی دکتری
Statista در گزارشی که از شمار دانشجویان دکتری ارائه داده، اشاره کرده است که در سال 2016 این تعداد دانشجویان حدود 342 هزار نفر بوده‌اند و با رشدی که در سال‌های بعد با آن روبه‌رو شد، تعداد دانشجویان دکتری در دانشگاه‌های چین به 424 هزار نفر رسید. روند افزایشی همچنین در سال‌های 2020 و 2021 نیز ادامه داشت به‌طوری که در سال 2021، شمار دانشجویان دکتری به 509 هزار دانشجو رسید. در این میان، nature گزارش می‌دهد که شمار دارندگان مدرک دکتری در چین از 23 هزار و 400 نفر در سال 2004 به 55 هزار و 11 نفر در سال 2016 رسید. این رقم با افزایشی که همچنان وجود دارد، در سال 2019 حدود 60 هزار نفر موفق به کسب مدرک دکتری شدند. به گزارش springer، در بازه 5ساله بین سال‌های 2014 تا 2019، آموزش دکتری در کشورهای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) تا 25 درصد رشد داشته است. فعالیت‌های پژوهشی که یک شغل سنتی به شمار می‌رود، از سوی دارندگان مدرک دکتری به آهستگی پیش می‌رود. از نظر هزینه ناخالص داخلی که از سوی شرکت ها، موسسات پژوهشی، دانشگاه‌ها و آزمایشگاه‌های دولتی روی تحقیق و توسعه انجام شده، در دو دهه گذشته 18 درصد رشد داشته است و این بدان معناست که فعالیت‌های پژوهشی به اندازه کافی در بخش اقتصاد وجود ندارد تا بتواند مشاغل پژوهشی را پیش‌روی بسیاری از فارغ‌التحصیلان مقطع دکتری قرار دهد. 
روند رو به رشد مقطع دکتری در هند نیز ادامه می‌یابد به‌طوری که در سال 2004، شمار دارندگان مدرک دکتری 17 هزار و 850 نفر اعلام شد که این روند در سال 2016 به 25 هزار و 95 نفر رسید. سالانه 24 هزار نفر در هند در مقطع دکتری تحصیل می‌کنند.حدود 1.2 درصد از جمعیت آمریکا دارای مدرک دکتری هستند و به‌طور کلی بیش از 70 هزار دارنده مدرک دکتری در اختیار دارد. در سال 2004 قریب 48 هزار و 500 نفر مدرک دکتری دریافت کردند که این رقم به 69 هزار نفر در سال 2016 رسید که بالاترین رقم دانشجویان و دارندگان دکتری را در دنیا به خود اختصاص داده است.

 فارغ‌التحصیلان دکتری به کار حل مساله می‌آیند؟
به گزارش nature، با وجود اینکه تعداد دانشجویان دکتری رو به افزایش است، اما به نظر می‌رسد آموزش‌ها در این مقطع با چالش‌هایی مواجه است که باید اصلاحاتی روی آنها انجام شود تا فارغ‌التحصیلان را آماده ورود به بازار کار و حل چالش‌های جامعه و دنیا کند. این درحالی است که برخی محققان جوانی که به‌تازگی بعد از فارغ‌التحصیلی مشغول به کار شده‌اند، از کمبود حمایت‌ها، بحران بالا بودن هزینه‌های زندگی و پایین بودن کیفیت‌های نظارتی شکایت دارند. همچنین محققان ارشد نیز به‌ندرت آمادگی کامل برای اشتغال دارند. نژادپرستی و تبعیض‌هایی هم که در فرهنگ دانشگاهی در بسیاری از کشورهای دنیا دیده می‌شود از دیگر چالش‌هایی است که باید فکری به حال آن کرد تا دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دکتری آزادانه‌تر بتوانند به تحصیل و کار بپردازند. این عدم آمادگی به‌ویژه برای مشاغل خارج از محیط‌های پژوهشی دانشگاه‌ها بیشتر به چشم می‌خورد که اغلب مورد هدف کاندیدای مقطع دکتری هستند. البته به نظر می‌رسد که دانشگاه‌ها در برخی کشورهای پردرآمد اصلاحاتی را به‌ویژه در ارزیابی‌های مقطع PHD در دستور کار قرار داده‌اند اما در بیشتر نقاط به‌ویژه در کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط، هنوز معیار گزینش دانشجویان مقطع دکتری، ارزیابی پایان‌نامه‌هایی است که توسط یک نویسنده نگارش شده باشد. چنین گزارشی معمولا پیش از پنل علمی مورد دفاع قرار می‌گیرد. در بسیاری از کشورها نیز دانشجویان مقطع دکتری باید پیش از گرفتن این مدرک، مقاله‌ای در یکی از مجلات معتبر علمی جهان منتشر کرده باشند تا به‌عنوان معیار ارزیابی و انتخاب آنها قرار گیرد. فشارهای سیستم آموزشی بر دانشجویان مقطع دکتری به دلیل بالا رفتن آمار داوطلبان این مقطع با وضوح بیشتری مشاهده می‌شود از این رو، باید فکری به حال آرامش روانی این قشر دانشجو کرد تا با آرامش بیشتری به تحقیق و ارائه مقاله بپردازند.

یک‌سوم دانشجویان دکتری ترک‌تحصیل می‌کنند
به گزارش springer، به‌رغم رشد آمار دانشجویان دکتری در دنیا، واقعیت این است که بسیاری از دانشجویان این مقطع تحصیلات خود را به اتمام نمی‌رسانند و آمارها حکایت از آن دارد که از هر سه‌ دانشجوی دکتری، یک دانشجو از ادامه تحصیل بازمی‌ماند. محققان دلایل متعددی را برای آن عنوان کرده‌اند که وضعیت شخصی فرد یکی از آنهاست اما از مهم‌ترین دلایل این است که دانشجویان نمی‌توانند بین کار و زندگی خود تعادل برقرار کنند و از آنجا که اغلب موسسات آموزشی، دانشجو را نادیده می‌گیرد، این چالش به‌مرور باعث می‌شود دانشجو تحصیل را کنار بگذارد. در این میان، سطح فعلی دستیابی به تحصیلات در مقطع دکتری که حدود یک درصد است، ممکن است با سطح مهارت‌های پیشرفته در جمعیت مطابقت نداشته باشد؛ به‌طوری‌که کمتر از 0.5 درصد از جمعیت بالغان در کشورهای OECD به بالاترین سطح سواد دست می‌یابند.

تغییر در ماهیت آموزش با مشارکت صنعت و دانشگاه
در ادامه، springer به این مورداشاره می‌کند که با رشد بیشتر گرایش به دکتری، آموزش‌های این دوره دانشگاهی رسمی‌تر شده و عملکردهای نظارتی منظم‌تر و برنامه‌های درسی ساختاریافته‌تر می‌شوند. در ادامه تنوعی از شیوه‌های آموزش در این مقطع دیده می‌شود که در راستای کاربردی‌تر کردن آموزه‌ها و تعامل دانشجویان با سازمان‌ها و سایر محققان صورت می‌گیرد. بحرانی که در موسسات آموزشی دنیا وجود دارد این است که دانشگاه‌ها فارغ‌التحصیلان دکتری متعددی را برای تعداد کمی از مشاغل آکادمیک تربیت می‌کنند. نگرانی‌هایی که در این میان وجود دارد، درمورد کارایی برنامه‌های دکتری نسبت به فقدان مهارت دارندگان مدرک دکتری برای اشتغال در حرفه‌های مختلف است که به‌نوعی ناهماهنگی میان آموزش‌های دانشگاهی و توجه به نیاز جامعه را نشان می‌دهد. برای حل این معضل، دوره‌های مشارکتی جدیدی در مقطع دکتری میان دانشگاه و صنعت شکل‌گرفته که هم نیاز دانشگاه و هم نیاز صنعت را موردتوجه قرار می‌دهد. در این همکاری‌ها، محققان دارای مدرک دکتری بیش از همه مشارکت می‌کنند که اغلب دانش‌آموختگان حوزه‌های علوم‌انسانی، هنر و علوم‌اجتماعی را شامل می‌شوند.

 اصلاحات دکتری مثل روشن کردن یک نفتکش!
به گزارش nature، با تمام کم‌وکسری‌هایی که مقطع دکتری دارد، نیاز به اصلاحاتی در این دوره احساس می‌شود. در آن برهه زمانی، دانشمندان جوان با هدف حفظ و ارتقای دانش در رشته‌های فردی، به رابطه استاد و شاگردی وابستگی بالایی دارند. اما به نظر می‌رسد برای اینکه بتوان نیازهای جامعه را برآورده کرد، دانشمندان نسل‌های بعد خیلی نمی‌توانند به این روابط پایبند بمانند و ناخودآگاه باید تحولاتی در سازماندهی و تامین بودجه دوره‌های دکتری صورت گیرد. شماری از داوطلبان مقطع دکتری به دلایلی چون نداشتن ثروت و پول زیاد و گرایش‌های سیاسی و مذهب خاص، قادر به تحصیل یا حتی اشتغال در مقطع مورد نظر خود نبوده‌اند و این امر باعث می‌شود تنها تعداد معدودی از افراد از امتیاز تحصیل در این مقطع برخوردار ‌شوند. با توجه به هدفی که در راستای یکسان‌سازی دسترسی به آموزش، حداقل در تئوری مطرح شده، کشورها تلاش کرده‌اند اندازه کلاس‌های درس را محدودتر کنند؛ متخصصان و کارشناسان موضوعی را در قالب استاد به کار گیرند؛ ارزیابی‌ها را با فناوری‌های جدید آموزشی انجام دهند و یک پژوهش آموزشی را برای درک چگونگی یادگیری دانشجویان به شیوه‌های مختلف ترسیم ‌کنند. در این مسیر، برخی دانشجویان دکتری تحت آموزش بیش از یک ناظر و سرپرست قرار می‌گیرند، بنابراین دانشجویان درصورتی‌که یک سرپرست کار آموزشی خود را به درستی انجام ندهد، شانس بهره‌مندی از آموزش‌های چند سرپرست دیگر را پیدا می‌کنند. در این میان، برخی دانشجویان نیز دوره‌های تحصیلی بیشتری را می‌گذرانند یا پیشرفت پژوهشی آنها به صورت دوره‌ای ارزیابی می‌شود و نوعی رویکرد هدایت شده در فرآیند آموزشی به‌طور گسترده‌تر اتفاق می‌افتد. به عبارتی، انجام اصلاحات در دوره دکتری مانند روشن کردن یک نفتکش می‌ماند که به برنامه‌ریزی و منابع مختلف نیاز دارد تا کار به درستی انجام شود. اما نتیجه نهایی باید یک دگرگونی در مقیاس وسیع به وجود آورد. چنانچه مقامات دولتی کشورهای مختلف به دنبال آن هستند که دانشمندان و محققانی که پرورش می‌دهند، بتوانند با جدیت بالایی در سطح جامعه فعالیت کنند و بازده بالایی هم داشته باشند، آنها نیز به نوبه خود باید کارهای پژوهشی انجام داده و اصلاحاتی را در دستور کار خود قرار دهند. 

 اصلاحات دکتری در هند آغاز شد
به گزارش financialexpress، با ورود به سال 2023، آموزش عالی هند تغییراتی را در سیاست‌های دانشگاهی خود به‌ویژه در مقطع دکتری در دستور کار قرار داده است که یکی از مهم‌ترین آنها، تغییراتی است که قرار است از سوی کمیسیون گرنت‌های دانشگاهی برای دانشجویان مقطع دکتری اعمال شود. تغییرات و اصلاحاتی که از سال 2022 استارت آن زده شد، در سال جدید قرار است اجرایی شوند. نخستین تغییر عظیمی که ارائه شده، قطع مقطع دانشوری است که بین کارشناسی‌ارشد و دکتری قرار می‌گیرد و این بدان معناست که دانشجویان متقاضی شرکت در مقطع دکتری می‌توانند به‌طور مستقیم پس از گذراندن دوره کارشناسی‌ارشد برای شرکت در مقطع دکتری درخواست دهند. در ادامه این تغییرات همچنین، انتشار اجباری مقاله در مجلات معتبر دنیا از الزامات ارسال پایان‌نامه دکتری حذف شده است. در ادامه این تغییرات، دانشجویان دکتری اجازه دارند به صورت پاره‌وقت تحصیل کنند، به‌ طوری که آن دسته از دانشجویان یا متخصصانی که شاغل هستند می‌توانند همزمان به اشتغال خود ادامه داده و به ‌طور پاره‌وقت در دانشگاه حضور پیدا کنند، مشروط به اینکه گواهینامه رضایت از کارفرمای خود را به دانشگاه ارائه دهند. از دیگر تغییرات اعمال شده، مدت زمان دوره دکتری است، به ‌طوری که حداقل زمان 2 سال و حداکثر 6 سال است. زنان و افراد دارای معلولیت، مجاز به دو سال استراحت برای تکمیل مدرک در اختیار دارند. به زنان برای زایمان و مرخصی مراقبت از کودک نیز تا 240 روز استراحت داده می‌شود. 

 92 درصد دارندگان دکتری شاغل هستند
به گزارش wiley، افزایش شمار دانشجویان مقطع دکتری در دهه‌های اخیر چشم‌انداز اشتغال و ماهیت آن را به کلی تغییر داده و این امر برای فارغ‌التحصیلان دکتری از اهمیت بالایی برخوردار است. شروع یک حرفه در بخش آکادمیک برای محققانی که تازه وارد بازار کار شده‌اند، در مواجهه با فرصت‌های شغلی محدود، کار نسبتا دشواری است. در جوامع دانش‌بنیان برای رونق بخش اقتصاد نیازمند نیروهای حرفه‌ای و با مهارت بالا هستند و این امر مستلزم درک نقش و ارزش این مقطع برای ورود به بازار کار است و  بازار کار، بیشتر روی دارندگان مدرک دکتری تمرکز می‌کند. از آنجایی که در حال حاضر موقعیت شغلی دارندگان مدرک دکتری تنها محدود به آموزش در دانشگاه نمی‌شود، اغلب فارغ‌التحصیلان دکتری که در خارج از بخش آکادمیک فعالیت می‌کنند، در شرکت‌های تجاری، دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی مشغول به کار می‌شوند. طبق گزارش Eurostat، در سال 2019 حدود 651 هزار دانشجوی دکتری در اتحادیه اروپا حضور داشتند. در این میان، شمار محققان تمام‌وقت در این منطقه بین سال‌های 2010 تا 2020 بیش از یک‌سوم یعنی 40 درصد افزایش یافت به‌طوری که از یک میلیون و 340 هزار نفر به یک میلیون و 890 هزار نفر رسید. این دانشجویان و فارغ‌التحصیلان حتی قادرند در سطوح بین‌المللی هم حرف‌های زیادی برای گفتن داشته باشند. طبق آمار، قریب به 92 درصد دارندگان مدرک PHD موفق به یافتن شغل می‌شوند که می‌توانند به‌عنوان محقق مشغول به کار شوند.