جانشین‌های کتاب‌باز

عاطفه جعفری،خبرنگار:کتاب و کتابخوانی همواره یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه جوامع مختلف در نظر گرفته می‌شود. با ظهور فناوری‌های مختلف ارتباطی و اطلاعاتی، کتاب به‌عنوان یک رسانه چاپی همچنان به حیات خود ادامه داده و به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فردی که در مقایسه با دیگر رقبای خود داشته به‌عنوان یکی از رسانه‌های تاثیرگذار معرفی می‌شود. ظهور فناوری‌های مختلف نه‌تنها از اهمیت کتاب کاسته است بلکه در بسیاری از موارد استفاده از این فناوری‌ها باعث گسترده‌تر شدن آن نیز شده است. برای مثال، تهیه کتاب‌های صوتی دسترسی نابینایان و کم‌بینایان را به کتاب افزایش داده و محمل‌های مختلف مثل کتاب‌های الکترونیکی و وب در دسترسی آسان‌تر به آن نقش داشته است و شبکه‌های مجازی همچون تلگرام، اینستاگرام، فیسبوک و... در معرفی و تبلیغ آن موثر بودند. 
یکی از مراکزی که می‌تواند در تبلیغ کتاب بسیار موثر عمل کند، صداوسیما است، که با توجه به مخاطب گسترده‌ای هم که دارد، می‌توانند با برنامه‌های ترویجی در حوزه کتاب، باعث تبلیغ آن شوند. برنامه‌های تولید‌شده در حوزه‌های کتاب و کتابخوانی، در چند سال اخیر ‌تلویزیون را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد؛ دسته اول، برنامه‌های مناسبتی هستند که در روزهایی همچون برپایی نمایشگاه بین‌المللی کتاب یا هفته کتاب رونق می‌گیرند و دسته دوم، برنامه‌های روتین و دنباله‌داری هستند که جزء تولیدات منظم شبکه‌های مختلف بوده و برای مخاطبان علاقه‌مند خود تهیه می‌شوند، این گونه برنامه‌ها معمولا بیشتر کارشناسی و دارای مخاطبان خاص و تخصصی بوده است و در بسیاری از این برنامه‌ها، کتاب‌های تخصصی معرفی می‌شود. 
در سال‌های اخیر برنامه‌هایی که وجه و رویکردی طنز یا سرگرمی داشتند، مثل «خندوانه» و «دورهمی» به ترویج فرهنگ کتابخوانی و همچنین معرفی کتاب می‌پرداختند، براساس پژوهش‌های انجام‌گرفته کتاب‌های معرفی‌شده در برنامه خندوانه و مسابقات کتابخوانی اجرا‌شده در آن باعث علاقه‌مند شدن مردم و ترغیب آنها به خواندن کتاب‌های معرفی‌شده در برنامه می‌شد. یک نکته مهم که باید به آن توجه کرد این است که در رسانه ملی یا در مراکز دیگری که می‌خواهند تبلیغ کتاب را به عهده داشته باشند، باید در حوزه ترویجی فعالیت داشته باشند. فعالیت ترویجی است که مخاطب را با خودش همراه می‌کند. در گزارش امروز به سراغ برنامه‌های کتابی تلویزیون در سال پیش رو رفتیم تا بدانیم برنامه‌سازان رسانه ملی چند برنامه کتابی را آماده پخش دارند. 

خانه جلال و لزوم عمومیت دادن
برنامه تولیدی«خانه جلال» به تهیه‌کنندگی محمد پورصباغیان و حجت حسن‌زاده و اجرای بهروز افخمی و میرشکاک در ۱۰۰ قسمت ۵۴ دقیقه‌ای تولید شده است و اولین قسمت آن همزمان با شب یلدای 1401 از شبکه نسیم روی آنتن رفت. این برنامه میهمان‌محور است و بخش‌های کارشناسی هم دارد. در این برنامه به موضوعاتی از جمله شاهنامه‌خوانی و هفت‌پیکرخوانی پرداخته می‌شود. بخش جنبی برنامه هم پرداختن به خاطرات سیمین دانشور است. در هر قسمت هم گریزی به زندگی و آثار جلال آل‌احمد زده می‌شود. روایت‌ها و حکایت‌های یک کتاب فروش هم بخشی از این برنامه است که علی رکاب آن را اجرا می‌کند. در هر قسمت میهمانانی از جمله شعرا، طنزپردازان، مجسمه‌سازان، نقاشان و... حضور دارند و درباره‌ هنرهای مختلف به گفت‌وگو می‌پردازند و در عین حال از دغدغه‌ها و فلسفه هنر می‌گویند. این برنامه روزهای زوج ساعت 19 روی آنتن این شبکه می‌رود. 
از نقاط قوت و البته جذاب خانه جلال، لوکیشن این برنامه تلویزیون است و این مساله توام شده با اجرای بهروز افخمی که پیشتر او را در قالب مجری و کارشناس سینمایی دیده بودیم. لوکیشن این اثر خانه‌ای است که محل زیست جلال آل‌احمد و سیمین دانشور بوده و همین باعث شده تا برنامه حذابیت داشته باشد. شخصیت سیمین و جلال به دلیل کاریزماتیک بودن آنها برای مخاطب جذاب است. در یک نگاه کلی برنامه «خانه جلال» برنامه قابل استفاده‌ای در حوزه فرهنگ است اما می‌توان آن را به سمت عامه‌پسند بودن سوق داد. مخصوصا اینکه برنامه از شبکه نسیم پخش می‌شود و مخاطب عمومی‌تری دارد و می‌تواند با ساخت بخش‌هایی که برای مخاطب جذابیت دارد، کتاب‌ها را در سطح فراگیرتری معرفی کند. 

هدهد سفید و اقبال کودکان 
یکی از کارهایی که در حوزه کتاب می‌تواند مثمرثمر باشد، کار کردن در حوزه کودک و نوجوان است، شبکه پویا و نهال، مخاطبان خودشان را دارند و می‌توان با ساخت برنامه‌های کتابی آنها را با کتاب آشنا نگه داشت. «هدهد سفید» کاری از گروه کودک شبکه کودک است که ماموریت آن، آشنایی کودکان ایرانی با فرهنگ کتاب و کتابخوانی، کتابداران، معرفی کتابخانه‌های کشور و اعضای فعال کتابخانه‌ها است. کلیپ، قصه‌خوانی و نیز گفت‌وگوهای نمایشی از جمله بخش‌های متنوع این برنامه ترکیبی است که کارگردانی آن را وحید یوسفی، برعهده دارد. مجری این برنامه تلویزیونی زهرا عبداللهی، با همراهی یک بازیگر کودک است. برنامه‌ای که هم پلاتو دارد، هم پویش و هم چالش؛ پویشی که در آن همه کودکان، کتابخوانی را با هم به اشتراک می‌گذارند. به تعبیر علی مساحتی مجری طرح این برنامه تلویزیونی، مخاطب کودک با دیدن این برنامه، وارد دنیای کتابخانه‌ها در سراسر کشور می‌شود. یک اتفاق مهم در این برنامه، این است که دوربین «هدهد سفید» «کتاب‌‌‌گردی» را وارد سطح کشور می‌کند، بازیگر کودک هم در برخی از این کتاب‌گرد‌ی‌ها شرکت می‌کند. مساحتی درباره هدف این برنامه گفته است: «برخلاف القای رسانه‌ای که گفته می‌شود مردم ایران مردم کتاب‌نخوان یا کم‌کتاب‌خوانی نسبت به دنیا هستند ما هدف‌مان را این‌طور قرار دادیم که در وهله اول بگوییم خودتحقیری را با این کتاب‌گردی‌ها کم کنیم و بحث دیگر ما ترویج است. یک بازیگر کودک را در برنامه قرار دادیم تا همذات‌پنداری مخاطب را نسبت به حوزه کتاب‌خوانی بالا ببریم. آیتم‌ها را همراه با رنگ و لعاب ساختیم که کودکان علاقه زیادی به رنگ‌آمیزی در برنامه‌سازی‌ها دارند.»
پژوهش و پیش‌تولید این کار یک سال و نیم طول کشیده است. در این برنامه به چالش‌های کودکان در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی پاسخ داده می‌شود؛ مثلا کودک چگونه کتاب را انتخاب کند و چه شکلی بخواند و چه شکلی از بزرگ‌ترهایشان برای خواندن کتاب، راهنمایی بگیرد در این میان، سوای از بحث آموزش کتابخوانی، مهارت هم به کودکان آموزش داده شود. فصل اول این برنامه با 25 قسمت از شبکه نهال پخش شد و با تمام شدن قسمت 25، فصل دوم آن پاییز پخش خواهد شد. 
دیدی نو و کتاب‌نخوان‌ها
مسابقه «دیدی نو» یکی از کارهای دیگر شبکه نسیم است که به تهیه‌کنندگی مهران میرصالحی و اجرای حمید گلی به صورت مسابقه طراحی شده و خانواده‌ها در گروه‌های مختلف با توجه به آیتم‌های طراحی‌شده در این مسابقه شرکت می‌کنند. برگزارکنندگان این مسابقه، مهم‌ترین ساختار برنامه‌شان را ترویج موضوع کتابخوانی براساس روش‌های تاثیرگذار و همسو با ذائقه مخاطب قرار دادند.
مهدی نیک‌روش، کارگردان «دیدی نو» درباره ساختار و قالب این برنامه گفته است: «برنامه به‌صورت مسابقه طراحی شده و خانواده‌ها در گروه‌های مختلف با توجه به بخش‌های طراحی‌شده در این مسابقه شرکت می‌کنند. ترویج موضوع کتابخوانی براساس روش‌های تاثیرگذار و همسو با ذائقه مخاطب، مهم‌ترین ویژگی این مسابقه از دیدگاه فرم و قالب است. فصل نخست برنامه 38 قسمت 55 دقیقه‌ای است که به‌صورت آیتم‌های مسابقه‌ای و رقابتی طراحی شده است.»
یک نکته مسابقه این است که بیشتر شرکت‌کنندگان افرادی هستند که از فضای مطالعه و کتاب تقریبا دورند و همین موضوع شاید جذابیتی را به این برنامه داده باشد. 
کارگردان این برنامه می‌گوید تلاش ما این است که افراد و گروه‌هایی از این نوع را تشویق و ترغیب به مطالعه کنیم و این مهم‌ترین ویژگی برنامه‌مان در مقایسه با برنامه‌های دیگر در حوزه کتاب و مطالعه است. کتاب‌ها توسط یک گروه محتوایی در ژانرهای مختلفی همچون ادبیات پایداری، ادبیات کلاسیک، سوژه‌های علمی- تخیلی، کتاب‌های حوزه کودک‌ونوجوان و... .انتخاب و معرفی می‌شوند. برای انتخاب کتاب، ملاک سال انتشار نیست، کتاب‌هایی که در برنامه معرفی می‌شوند ممکن است از ادبیات کلاسیک بهره برده باشد یا از تاریخ چاپ آن مدت زمان کوتاهی گذشته باشد. ما خط‌کشی خاصی برای انتخاب کتاب نداریم. هدف و ماموریت نخست ما معرفی کتاب با ابزارهای دم‌دستی بدون توجه به سطح اجتماعی افراد و پس از آن ترغیب به کتاب خواندن است و به همین دلیل همه ژانرهای کتاب را معرفی می‌کنیم. 
همان‌طور که در بالاتر گفتیم، از وظایف تلویزیون ترویج کتابخوانی است، موضوعی که می‌تواند با عناصر و بخش‌های مختلف مخاطبان را به‌سمت کتابخوانی بیاورد. لازم نیست برنامه‌های تلویزیونی به‌گونه‌ای طراحی شوند که به مخاطبان، مادام بگویند که چه کتابی را بخوان یا چه کتابی را نخوان، بلکه باید فضایی را ایجاد کند که فرد برای درک ناشناخته‌هایش سراغ کتاب‌ها برود. نیک‌روش برنامه دیدی نو را از این مدل می‌داند؛ اینکه این مسابقه می‌تواند بین مطالعه و خانواده پل بزند و مطالعه را از آن حالت فردی بودنش خارج کند و نشان بدهند که کتاب می‌تواند عامل نزدیکی فکری اعضای خانواده باشد. او گفته است: «برای اینکه بتوانیم به مخاطب نزدیک شویم، سراغ کتاب‌هایی با متون نثر رفتیم و بین ادبیات ایران و جهان و حتی بین نویسندگان تفاوتی قائل نشدیم و این مساله را حتی در طراحی دکور برنامه لحاظ کردیم، به‌طوری‌که از کتاب نهج‌البلاغه حضرت علی(ع) تا شاهنامه فردوسی و کتاب جنایات و مکافات داستایوفسکی و... در دکور برنامه گنجانده شده است.» 

ترویج کتاب مهم است 
یک نکته مهم در بحث کتاب، ترویج آن است که تقریبا توجهی به آن نمی‌شود؛ ترویج و گسترش کتاب و کتابخوانی می‌تواند علاوه‌بر دستیابی به دستاوردهای نوین بشری در زمینه دانش، فرهنگ و پیشینه اندیشه‌ها، عقاید و تجلیات فکری و خلاق بزرگان فکر و اندیشه به سفارش‌ها و توصیه‌های دینی و اسلامی -که در آنها کتاب و کتابخوانی جایگاه بالا دارد- عمل کرد. ترویج کتابخوانی موضوع جدیدی نیست و نکته مهم‌تر اینجاست که نباید ترویج را با معرفی کتاب اشتباه کرد. معمولا در رسانه‌های ما یک کتاب معرفی می‌شود و همین را به‌منزله ترویج کتاب حساب می‌کنیم. درحالی‌که ترویج باید فضایی را شکل دهد که مخاطب تحت‌تاثیر قرار بگیرد و ناخودآگاه به‌سمت کتاب خواندن برود. یک نمونه از برنامه‌هایی که می‌توان در حوزه ترویج نام برد، برنامه کتاب باز است که چندین‌سال از شبکه نسیم پخش شد؛ برنامه‌ای که مستقیما تبلیغ کتابی را نداشت و با حضور کارشناسان مختلف سعی می‌کرد، ترویج کتاب را انجام بدهد و با موضوع انتخاب کردن برای بخش‌های مختلف، سعی می‌کردند مخاطب را به فضا نزدیک کنند و بعد کتاب معرفی شود، یعنی مخاطب وقتی خودش این فضا را می‌بیند به‌سمت کتابخوانی متمایل می‌شود و کتاب می‌خواند.