شورش در خارطوم

صادق امامی، دبیر گروه بین الملل:هشدار روز پنج‌شنبه یک ژنرال ارشد ارتش سودان نسبت به درگیری احتمالی با نیروهای شبه‌نظامی «الدعم السریع» (پشتیبانی سریع)، روز گذشته رنگ واقعیت به خود گرفت. آن‌گونه که ژنرال ارتش گفته شبه‌نظامیان پشتیبانی سریع RSF در روزهای گذشته بدون هماهنگی با نیروهای مسلح، اقدام به استقرار نیروهای خود در خارطوم و سایر مناطق سودان کرده بودند. ارتش پس از استقرار ناگهانی واحدهای واکنش سریع در نزدیکی فرودگاه شهر مروی در شمال سودان، در بیانیه‌ای این اقدام را غیرقانونی خواند.
رسانه‌ها دیروز(شنبه) از درگیری شدید بین ارتش سودان و شبه‌نظامیان پشتیبانی سریع در خارطوم خبر دادند. به دنبال این درگیری، هواپیماهایی که قصد فرود در فرودگاه بین‌المللی خارطوم را داشتند، به سمت مبدا بازگشتند. به دنبال این وضعیت فرودگاه بین‌المللی خارطوم، کلیه پروازهای خود را متوقف کرد. 
آن‌گونه که الجزیره گزارش کرده، درگیری‌ها در نزدیکی کاخ ریاست‌جمهوری سودان و مقر ارتش و محل اقامت عبد‌الفتاح البرهان، رئیس شورای حاکمیتی سودان شکل گرفته و حالتی از رعب و وحشت اهالی خارطوم را فراگرفت.
نیروهای پشتیبانی سریع ادعا می‌کنند که علاوه بر کاخ ریاست‌جمهوری، کنترل فرودگاه‌های خارطوم و مروت در شمال سودان نزدیک مرز مصر را به دست گرفته‌اند و خسارات سنگینی به ارتش این کشور وارد کرده‌اند. منابع محلی سودان نیز بخشی از این اخبار را تائید می‌کنند. آنها می‌گویند نیروهای شبه‌نظامی بخش‌هایی از خارطوم را تصرف کرده‌اند. همچنین مجتمع ریاست‌جمهوری، پایگاه‌هوایی جبل الاولیا و فرودگاه بین‌المللی خارطوم سقوط کرده است. تصاویر منتشر‌شده حاکی از آن است که پایگاه‌ هوایی مروت نیز توسط نیروهای شبه‌نظامی سودان تصرف شده و تعدادی از سربازهای مصری نیز به اسارت در‌آمده‌اند.
اما ارتش تصرف فرودگاه خارطوم از سوی این نیروها را تایید نکرده است. سخنگوی ارتش سودان به آر تی گفته که «درگیری‌ها همچنان در مناطق استراتژیک در جریان است و نیروهای واکنش سریع به هیچ مقری مسلط نشده‌اند. نیروهای ما به مقابله با نیروهای واکنش سریع می‌پردازند و درگیری‌ها در مروی در جریان است.» منابع وابسته به ارتش سودان در این‌باره اعلام کردند که نیروهای واکنش سریع به رهبری محمد حمدان دقلو حمیدتی درصدد تسلط بر مقر فرماندهی کل ارتش سودان هستند. منابع رویترز نیز اعلام کردند که صدای تیراندازی شدیدی در نزدیکی فرماندهی کل ارتش سودان و مقر وزارت دفاع این کشور در مرکز خارطوم شنیده شده است.
«خالد عبدالله» سرهنگ ارتش سودان نیز گفت که این ارتش کنترل کلیه مناطق حیاتی را در دست دارد و نیروهای پشتیبانی سریع اکنون در خیابان‌ها پراکنده شده‌اند و تحت تعقیب هستند.
  چرا درگیری شکل گرفت؟
در سال 2019 ارتش سودان برای کنار زدن عمرالبشیر، کودتا کرد. در پی کودتا، عبدالله حمدوک به عنوان نخست‌وزیر دولت انتقالی انتخاب شد. 2 سال بعد از 25 اکتبر 2021 (3 آبان 1400) ارتش برای دومین بار دست به کودتا زد. اعتراض مردم و طرفداران دولت انتقال باعث شد تا یک‌سال پس از کودتا در آذر 1401، گروه‌های مدنی و شورای حاکمیت انتقالی برای حل بحران سیاسی بر سر یک دوره انتقالی ۲۴ ماهه به توافق برسند.
یکی از بندهای این توافق مربوط به نیروهای واکنش سریع بود. طبق توافق، این نیرو می‌بایست با نیروهای مسلح سودان براساس جدول زمانی مورد توافق ادغام می‌شدند. گفته می‌شود RSF بنا داشته است که ادغام نیروهایش در ارتش را برای 10 سال به تعویق بیندازد اما ارتش مصر بر انجام این کار در بازه‌ای حداکثر 2 ساله بوده است. این مساله که شرط کلیدی توافقنامه انتقالی است، موجب ‌به تاخیر افتادن امضای توافقنامه مورد حمایت بین‌المللی با احزاب سیاسی برای احیای گذار دموکراتیک در کشور و افزایش تنش بین دو طرف شده است.
در هفته‌های اخیر ارتش و نیروهای پشتیبانی سریع که درگیری نظامی را دور از ذهن نمی‌دانستند، در خارطوم و اطراف آن، نیرو و سلاح جمع‌آوری کرده‌ بودند. پیش از آن نیز، ارتش حضور خود را در مرکز شهر تقویت و خودروهای زرهی را تقریبا در تمام تقاطع‌های منتهی به کاخ ریاست‌جمهوری کشور مستقر کرده بود.

  چرا فرودگاه‌ها اهدف مهمی بودند؟
نیروهای پشتیبانی سریع نیرویی زمینی هستند و به تجهیزات نبردهای زمینی مانند تانک، نفربر، وانت‌های تاکتیکال (مسلح‌شده با انواع ضد‌هوایی برای کاربرد علیه اهداف زمینی) بهره می‌برند. این نیرو با ارتش سودان درگیر شده است که به جز نیروی زمینی، از نیروی هوایی نیز در منازعه بهره می‌گیرد. از این‌رو نیروهای پشتیبانی سریع تلاش کردند با تصرف فرودگاه‌ها، مزیت هوایی ارتش را از بین ببرند. 
ارتش سودان با نیروی هوایی خود و با بهره‌گیری از جنگنده‌بمب‌افکن‌ها و بالگردهای تهاجمی خود می‌توانست پایگاه‌های نیروهای پشتیبانی سریع و نقاط تجمع آنها را بمباران کند. در این صورت، نیروهای RSF باید دست به پراکنده‌سازی نیروهای خود می‌زدند که این اقدام از قدرت آتش و توان آنها به شدت می‌کاست. 

  نیروهای پشتیبانی سریع چه کسانی هستند؟
ریشه نیروهای پشتیبانی سریع به شبه‌نظامیان جَنجَویدها باز می‌گردد. جنجوید به معنای مرد مسلح اسب‌سوار است. آنها عرب‌تبار بوده و در درگیری دارفور که از سال ۲۰۰۳ به این سو رخ داده نقشی اصلی را به عهده داشته و دارند. آنان از حکومت مرکزی دفاع می‌کنند. جنجویدها به نوعی ادامه نیروی مسلح قبیله‌ای مراحلین هستند که سال‌ها قبل وجود داشته‌ است.
نیروهای واکنش سریع، شاخه‌ای نظامی هستند که جدا از ارتش سازماندهی شده‌اند. به عبارتی دیگر آنها شاخه‌ای مانند نیروهای ویژه یا مواردی مانند آن نیستند. 
این گروه متهم هستند که در زمان البشیر سرکوب وحشیانه‌ای را در این کشور انجام داده و از آن پس در کشور رشد کرده‌اند. نیروهای RSF به دنبال جنگ داخلی در منطقه دارفور و جهت مبارزه با شورشیان جدایی‌طلب تشکیل شده‌اند. همچنین این نیروها در جنگ داخلی لیبی به نفع خلیفه حفتر حضور داشته‌اند و در جنگ یمن نیز با انصارالله جنگیده‌اند.

  اگر شورش موفق نشود
فرماندهی گروه پشتیبانی سریع با محمد حمدان داگالو ملقب به حمیداتی است. نام او در جریان تظاهرات منجر به برکناری عمرالبشیر که از 19 دسامبر 2018 شروع شد، شنیده شد. برخلاف شورای نظامی حاکم بر سودان که شامل فرماندهانی می‌شود که تحصیلات آکادمیک در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ندارند اما حداقل از تحصیلات نظامی برخوردارند، نیروهای پشتیبانی سریع فاقد همین حداقل هستند. از سوی دیگر در خاستگاه‌شان در مناطق شرقی سودان نیز مناسبات قبایلی به طور جدی برپاست، جنگ‌هایی بر همین مبنا با شدت و ضعف ادامه دارد و توسعه‌نیافتگی بیشتر از دیگر مناطق سودان در آن هویداست. از این رو این نیروها در خاستگاه خود نیز دسترسی کاملی به حکومت ندارند و بیشتر بر دیدگاه‌های قبیلگی متکی‌اند. 
درصورت موفقیت شورش یا کودتا به نظر نمی‌رسد آنها قادر به در اختیار گرفتن تمام ساختارهای دولتی باشند، بلکه با سیطره بر دستگاه‌های نظامی-امنیتی و پاکسازی‌شان از رقبا، برای اداره کشور نیازمند دولتی کارآمد خواهند بود که باید از سیاستمداران و فن‌سالارانی تشکیل شود که احتمالا ارتباط مستقیمی با نیروهای پشتیبانی سریع ندارند. هرچند بسیار دشوار خواهد بود که کودتا علیه ارتش به موفقیت برسد، مگر آنکه قدرت‌هایی خارجی در پشت نیروهای پشتیبانی سریع حضور داشته باشند و همان‌ها با بخشی از طیف‌های ارتش برای انتقال قدرت به توافق رسیده باشند. 
اگر این شورش نیز شکست بخورد، در شرایطی که رضایت فرماندهان نیروهای پشتیبانی سریع جلب نشود، شرق سودان دستخوش ناآرامی‌هایی خواهد شد که می‌تواند ضمن خارج ساختن این منطقه از دستان دولت مرکزی، به پایگاه و عاملی جهت بی‌ثبات‌سازی دیگر مناطق کشور تبدیل شود. شورشیان برای پررنگ کردن خارج ساختن شرق سودان از دولت مرکزی احتمال ادعایی ناکام درباره استقلال از این کشور را نیز مطرح خواهند کرد.