خطر پایتون‌زدگی

ابوالفضل مظاهری، دبیر گروه دانشگاه:ضیافت افطار رئیس‌جمهور با جمعی از استادان دانشگاه و دانشمندان یک‌درصد پراستناد جهان نهم فروردین‌ماه امسال برگزار شد، اما به‌واسطه انتشار یا به‌قول اهالی فضای مجازی وایرال شدن بخشی از گزارش تصویری جلسه، اواخر هفته گذشته با هشتگ پایتون تبدیل به موضوعی داغ در شبکه‌های اجتماعی شد.
در کلیپ کوتاه منتشرشده استادی به رئیس‌جمهور پیشنهاد می‌دهد با یک نرم‌افزار جهانی به نام «پایتون» که کارهای مختلفی از آن برمی‌آید آینده را پیش‌بینی کنیم! داوود دومیری‌گنجی در ابتدای سخنش می‌گوید: «ما باید درصد رشد علمی خود را بالا ببریم. در موضوع پتنت وضعیت وزارت بهداشت از وزارت علوم بهتر است. پیشنهاد می‌کنم ما شبکه جهانی‌ای تشکیل دهیم بین دانشمندان دنیا و جهان اسلام ایجاد شود و جوانان عزیز ما بتوانند در آن زمینه فعالیت کنند.» استاد صاحب‌نظریه پایتون که حالا دیگر بخش قابل توجهی از مردم او را می‌شناسند، پیشنهاد خود را این‌گونه تکمیل می‌کند: «پیشنهاد من با یک نرم‌افزار جهانی است تحت عنوان پایتون. پایتون کارهای مختلفی انجام می‌دهد، حوزه پزشکی را متحول می‌کند. چهار سال آینده را پیش‌بینی می‌کند که طرف در‌واقع چه سرطانی دارد. ما در حوزه سیاست چنین مشکلی داریم آقای رئیس‌جمهور، چرا؟ چون آینده‌ای که باید پیش‌بینی کنیم را نداریم. چه اتفاقی در کشورهای آینده منطقه خواهد بود، نداریم. ولی با شبکه‌های جهانی پایتون می‌توانیم. در زمینه نظامی می‌توانیم. در زمینه‌های اقتصادی می‌توانیم. در زمینه رشد تورم که حضرت‌آقا فرمودند می‌توانیم در آن زمینه کار کنیم. چگونه می‌توانیم شبکه عصبی یا هوش‌مصنوعی که در بدن ما وجود دارد، هر ‌نقطه‌ای از بدن‌مان را تیغ بزنیم کاملا بقیه جاها خودش را نشان می‌دهند. ما به طریقی باید این مجموعه به‌ هم متصل باشیم.»
انتشار این صحبت‌ها هم حساسیت‌های مختلفی را درخصوص فعالیت علمی اساتید و نگارش مقالات و صدالبته کیفیت عملکرد داوود دومیری‌گنجی برانگیخت و هم توجه‌ها را به پایتون جلب کرد تا جایی که عنوان این زبان برنامه‌نویسی تبدیل به یکی از جست‌وجوهای اصلی کاربران ایرانی در موتور جست‌وجوگر گوگل شد و احتمالا حالا کمتر فعال مجازی‌ای پیدا می‌شود که نداند پایتون نه یک شبکه و نرم‌افزار بلکه یک زبان جهانی و پرکاربرد برنامه‌نویسی است که به‌واسطه آسان بودن آموختنش نسبت به سایر زبان‌ها بیشتر مورد‌توجه قرار گرفته است. البته کاربردش هم محدود به یک یا چند حوزه نیست و می‌توان در گستره بالایی از حوزه‌ها و حتی تحلیل داده‌ها و معادلات پیچیده و بزرگ هم از آن استفاده کرد.

  صاحب نظریه شبکه جهانی پایتون کیست؟
داوود دومیری‌گنجی، استاد‌تمام دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل و رئیس اسبق دانشگاه تخصصی فناوری‌های نوین آمل است. آن‌گونه‌که پیش از نمایش سخنانش در همان گزارش تصویری آمده نام او در سال 2007 در لیست دانشمندان برتر جهان قرار گرفته است، سال 2016 از طرف موسسه «تامسون دومیری» به‌عنوان دانشمند برتر ایران انتخاب شده است. او در سال 1400 از سوی انجمن مهندسان مکانیک ایران نشان استاد برجسته مهندسی مکانیک را دریافت کرده است. تصویر صفحه گوگل اسکالر که H-Index او را 120 نشان می‌دهد هم در چند روز گذشته مورد استفاده قرار گرفته است، اما برابر آمار پایگاه اطلاعاتی اینسایتس کلاریویت H-Index یا همان سنجه مقالات موثر براساس استناداتش 116 است. این عدد در اسکوپوس برابر 107 است و 933 سند علمی او 43 هزار استناد دارد. 4 مورد از مقالات او نیز باطل شده است. براساس همین آمار که تعداد مقالات او را از سال 2006 تاکنون نشان می‌دهد او متوسط هر‌سال 51 مقاله به نام خود ثبت کرده و تقریبا هر‌هفته یک مقاله منتشرشده داشته است. در اینسایتس کلاریویت آمار هزار و 135 سند ثبت شده که 36 درصد آنها جزء 10 درصد برتر قرار می‌گیرند. او از 2014 تا 2018 هر‌سال به‌عنوان محقق پراستناد معرفی شده است. براساس آمار WOS ترمودینامیک و مکانیک دو حوزه اصلی انتشار اصلی مقالات او هستند و حدود نیمی از مقالات او هم در این دو حوزه منتشر شده است. اگرچه قریب‌به 900 مقاله او در دانشگاهش یعنی نوشیروانی بابل منتشر شده اما تجربیات مختلفی در انتشار مقالات بین‌المللی دارد. مقالات گنجی بیش از 52 هزار مورد هم مورد استناد قرار گرفته است و باعث شده تا او در زمره یک‌درصد اساتید پراستناد حوزه خود قرار گیرد.

 پراستنادها چه کسانی هستند؟
24 اسفندماه سال گذشته در گزارشی با‌عنوان پراستنادترین‌ها؛ کدام کشور؟ کدام دانشگاه؟ از گزارش 2022 موسسه «کلاریویت» که 7225 پژوهشگر با استناد بالا را بررسی کرده بود، نوشتیم و در این شاخص آمریکا با 38 درصد رتبه نخست را دارد و پس از آن با سهم‌هایی کمتر چین، انگلیس و آلمان و استرالیا قرار می‌گیرند. براساس متدولوژی این موسسه، ابتدا لیست مقالات پر استناد ISI در 21 حوزه موضوعی مختلف تهیه و آماده می‌شود. یک درصد بالای فهرست مذکور که مربوط به مقالات منتشر شده Web Of Science در 10 سال اخیر است و بر اساس تعداد ارجاع مرتب شده و از حیث تعداد ارجاع انتخاب می‌شوند.
بعد از مشخص شدن این فهرست، محققان و نویسندگان مقالات هم نیز بر اساس میزان استنادات، ردیف می‌شوند. تعداد محققان پر‌استناد در هر موضوع با توجه تعداد کلی محققان در آن رشته و جذر آن محاسبه می‌شود. البته آن‌گونه‌که کلاریویت اعلام کرده موارد دیگری نظیر خود ارجاعی یا مقالات ابطال شده نیز درنظر گرفته می‌شود و لیست نهایی پس از آن اعلام می‌شود. مثلا در آمار سال اخیر از نام 6938 محقق در فهرست نهایی منتشر شد و در لیست نهایی محققان پراستناد فقط نام 12 استاد از ایران وجود داشت درحالی‌که در‌مجموع لیست‌های یک درصد برتر حوزه‌های مختلف 841 نفر از دانشگاه‌ها و موسسات علمی ایران حضور داشتند.

 پراستناد یعنی دانشمند؟
برخی از کاربران فضای مجازی به درستی نخستین ایراد در جلسه اخیر رئیس‌جمهور را به‌عنوان جلسه که پشت سر او نقش بسته وارد دانستند: «نشست با جمعی از دانشمندان یک درصد برتر جهان»، درحالی‌که چنین عنوانی به کلی نادرست بوده و از اساس چنین مرتبه‌ای در دنیای علم وجود خارجی ندارد. فهرستی از پراستنادهای یک درصد برتر هر حوزه وجود دارد که به فهرست نهایی محققان پراستناد یا Highly Cited Researchers (HCR) ختم می‌شود. بنابراین اشتباه نخست را می‌توان در نحوه انتخاب عنوان دید. در ثانی انتخاب کلمه دانشمند، اشتباه دیگری است که باعث برداشت‌های نادرست می‌شود. آیا می‌توان محققان پراستناد را دانشمند نامید؟ پاسخ به این سوال بسته به نحوه فعالیت اساتید متفاوت است اما اطلاق عام آن به همه پراستنادها چندان معقول به نظر نمی‌رسد. کسب استناد بیشتر برای مقالات امروز میان‌برهایی هم دارد که بعضا مورد استفاده برخی از اساتید قرار می‌گیرد. بنابراین می‌توان این‌گونه گفت همان‌طور که استناد به شاخص یک درصدی‌های برتر یک حوزه نمی‌تواند به‌عنوان تنها شاخص علم‌سنجی در رشد یا افت علمی مورد سنجش قرار گیرد، اتکا به استنادات یک استاد برای معرفی او به‌عنوان یک دانشمند در سطح جهان هم درست نیست. 

 استاد تک‌بعدی کارآفرین تربیت نمی‌کند
در تاریخ علمی ایران شخصیت‌های علمی برجسته‌ای وجود داشتند که با اشراف در حوزه‌های گوناگون علمی دستاوردهای ملموس و مشخصی از خود به یادگار گذاشتند. شخصیت‌هایی که ما امروز با عنوان‌هایی مثل علامه یا حکیم از آنها یاد می‌کنیم. حال در نظر بگیرید در عصر حاضر، استاد فعالی که در حوزه‌های مختلف مهندسی دستی بر آتش دارد اما از حوزه برنامه‌نویسی در این حد ناآگاه است و زبانی را شبکه جهانی می‌خواند. نخست اینکه به چنین فردی دانشمند بگوییم جفایی در حق این عنوان است. حرکت این استاد نمایش‌دهنده وضعیت فعلی بخشی از اساتید آموزش عالی است که صرفا بر یک حوزه و بیشتر هم در حوزه نظری تمرکز دارند و اصطلاحا تک‌بعدی هستند. در زمانه‌ای که بین‌رشته‌ای‌ها امروز در حال فتح دانشگاه هستند، استاد پراستناد ایرانی حتی از حوزه‌های دیگر مهندسی تا این حد کم‌اطلاع است. خروجی آموزش چنین استادی طبعا نمی‌تواند فارغ‌التحصیل کارآفرین -آن‌گونه که دانشگاه‌های امروز کشور برای رسیدن به نسل سوم دانشگاه‌ها تلاش می‌کنند- باشد. نباید انتظار داشت خروجی نگاه کمیت‌محور و بی‌توجه به خروجی و نتیجه که صرفا به شمارش عدد مقالات تکیه می‌کند، بهتر از این هم از آب درآید. 

 نشناختن پایتون عیب است؟
چرا اظهارات عجیب پایتونی استاد تمام دانشگاه نوشیروانی بابل تا این حد چرخید و واکنش به همراه داشت؟ آیا عدم اطلاع از پایتون تا این حد برای یک استاد مذموم است؟ طبیعتا پاسخ منفی است. آنچه در نگاه مخاطبان و کاربران فضای مجازی مضموم شناخته می‌شود اظهارنظر یک شخصیت علمی است که در حوزه غیرتخصصی خود مشورت بدون مطالعه و تأمل ارائه می‌دهد. چندی قبل و پس از اظهارنظر یکی از اساتید دانشگاه تهران که با فاصله یک روز از سوی خود او تکذیب شد، نوشتیم که اعتماد عمومی در سطح عموم جامعه نسبت به اساتید دانشگاهی جایگاه ویژه‌ای دارد و این مسئولیت استادان را دوچندان می‌کند. انتظار مردم ارائه ایده و راهکار و تحلیل‌های درست و سنجیده از صاحبان فکر است؛ اتفاقی که استاد گنجی برخلاف آن عمل کرد. نشناختن و بی‌اطلاعی از پایتون برای یک استاد دانشگاه می‌تواند عیب محسوب نشود، به شرطی که وقتی قرار است محل مشورت شخصیت‌های سیاسی و مدیران کشور قرار ‌گیرد، نسخه‌های چشم‌بسته ارائه ندهد و ننویسد. 

 نه خبری از استاد شد نه وزارت علوم!
با گذشت 4 روز از انتشار کلیپ پایتون اما تاکنون هیچ واکنشی از جانب استاد مذکور رسانه‌ای نشده است. اینکه یک استاد دانشگاه با قبول اشتباه خود، عذرخواهی کند نه‌تنها به ضرر نهاد دانشگاه نیست، بلکه موجب تقویت اعتماد به آن می‌شود. فرهنگ‌سازی قبول اشتباه و عذرخواهی از آن، اگر قرار باشد به‌عنوان یک فرهنگ عمومی شناخته و گسترده شود می‌توان از دانشگاه آغاز شود. این موضوع زمانی بیشتر مورد اهمیت قرار می‌گیرد که تاکنون گمانه‌زنی‌هایی نسبت به کیفیت فعالیت علمی دومیری گنجی مطرح شده است. یک کاربر توییتری با استناد به یک گزارش منتشرشده در پایگاهی با نام forbetterscience ادعا کرده که بخشی از استنادها به اسناد علمی او از سوی یک گروه مشخص از همکاران علمی‌اش صورت می‌گیرد و به این ترتیب در صحت سالم بودن فعالیت او تشکیک ایجاد می‌کند. براساس اطلاعات گزارش‌های این سایت یکی از دلایل ابطال 4 مقاله گنجی سرقت علمی بوده است. این ابهامات که حالا دیگر فقط دامنگیر یک استاد نیست، نیازمند ارائه توضیحات شفاف از سوی عالی‌ترین مجموعه مدیریت آموزش عالی یعنی وزارت علوم است. علاقه‌مندان به حوزه علم انتظار دارند وزارت علوم نسبت به ابهامات پرونده علمی استاد گنجی که با سکوت او همراه شده، توضیحات قانع‌کننده‌ای ارائه دهد. نباید از یاد برد که حضور او در جلسه رئیس‌جمهور و سپردن تریبون در دیدار با شخص اول اجرایی کشور موجب چهره‌سازی از استادی می‌شود که حالا نسبت به عملکرد علمی‌اش تردیدهای جدی وجود دارد.