در حسرت سریال‌های رمضانی کشورهای عربی

میلاد جلیل زاده، خبرنگار:وقتی راجع‌به کیفیت آیین‌های مرتبط با ماه رمضان در بسیاری از کشورهای مسلمان خصوصا ممالک عربی صحبت می‌شود، عبارت جشن رمضان مورد استفاده قرار می‌گیرد. سنت‌های بومی و قومی ملت‌های مختلف با تمام الوان و رایحه‌های متنوع‌شان در یک جشن همگانی و یکسان به نام رمضان ریخته می‌شوند که درونمایه اصلی‌اش کرنش و بندگی در برابر خداست. این رویداد به جمعیت میلیاردی مسلمانان جهان حس آرامش و امنیتی می‌دهد که از کنار هم بودن و در پناه خدا بودن به دست می‌آید. در روزگار گذشته مردم سرزمین‌های مختلف بعد از افطار و سایر عبادت‌ها دور هم جمع می‌شدند و تا حوالی سحر یکی برایشان قصه منظوم می‌گفت. وقتی وسایل ارتباط جمعی و حتی سیم‌کشی برق وجود نداشت، این آیین صمیمی راهی بود برای بانشاط کردن ایام پس از گرسنگی و طی کردن زمانی که گاه می‌توانست کسل‌کننده باشد. 
غیر از کشورهای عربی، در ایران هم این رسم وجود داشت و شاید هنوز بشود در گوشه‌هایی از کشور ردی از آن را پیدا کرد. اما به مرور این قصه‌گویی‌ها جایشان را به سریال‌های رمضانی دادند که از تلویزیون پخش می‌شد. امروز نمی‌شود صنعت سریال‌سازی عربی را بدون درام‌های رمضانی تصور کرد. معلوم نیست اگر این صنعت قصه‌گویی و نمایش در ماه رمضان نبود، آیا امروز اثری از هنر فیلمسازی در کشورهای عربی باقی مانده بود یا نه. مصر و سوریه از میان سایر کشورهای عربی سرآمدان صنعت سینما بودند اما از دهه 90 میلادی به بعد هر دو افول کردند. از آن زمان به بعد چیزی که این دو کشور را در عرصه فیلمسازی همچنان فعال نگه داشته، سریال‌سازی برای ماه رمضان است. مهارت‌های سینمایی مصر و سوریه تا حدود زیادی به سریال‌سازی آنها وام داده شد و در دهه دوم قرن ۲۱ به طرز جالبی همزمان با وقتی که اتفاقات موسوم به بهار عربی وضعیت این دو کشور را به هم ریخته بود، سریال‌های رمضانی هر دوی آنها مجددا اوج گرفتند. این البته فقط مصر و سوریه نیستند که در ماه رمضان سریال می‌سازند که تقریبا تمامی کشورهای عربی در این زمینه دستی بر آتش دارند؛ طوری که حتی کشور جنگ‌زده‌ای مثل یمن در شرایطی که تامین غذای مردم آن مشکل داشت، در سال حداقل ۱۰ مجموعه رمضانی روی آنتن می‌فرستاد. 
تمام کشورهای عربی با آنکه خودشان سریال رمضانی می‌سازند، سریال‌های مصری و سوری را هم نمایش می‌دهند. لبنان بعد از بحران اقتصادی نفس‌گیری که طی سال‌های اخیر تجربه کرد، ناچار شد سریال‌سازی‌اش را با سوریه ادغام کند. از تونس و مراکش گرفته تا سایر بلاد عربی دیگر، خیلی از هنرپیشه‌ها که ستاره می‌شوند، نهایتا در سریال‌های سوری و گاه مصری بازی می‌کنند. کشورهای حاشیه خلیج‌فارس هم در سریال‌سازی فعال هستند. عربستان صاحب شبکه MBC است که البته محصولاتش را لزوما هنرمندان عربستانی تولید نمی‌کنند. امارات متحده عربی بیشتر روی سریال‌های سوری سرمایه‌گذاری می‌کند و عمان و قطر در این زمینه کمتر فعال هستند اما فعال‌ترین کشور عربی خلیج‌فارس در سریال‌سازی کویت است. عراق هم از چند سال پیش در این زمینه فعال شده و بالاخره امسال در رمضان ۲۰۲۳ با توجه به چند مجموعه که روی آنتن فرستاد، می‌شود گفت اگر به همین روال پیش برود، ممکن است در آینده عراقی‌ها را هم بتوان در باشگاه سرآمدان سریال‌سازی عربی دید. مضامین سریال‌های عراقی اکثرا اجتماعی هستند منتها در آنها چندان به زندگی مردم عادی عراق که اکثریت را تشکیل داده‌اند، توجه نشده است. این سریال‌ها بیشتر به زندگی طبقات بالا و مرفه جامعه می‌پردازند. سوری‌ها امسال به ژانری که متعلق به خودشان است و در این سال‌ها بسیار محبوب شده بیشتر از هر زمانی پرداخته‌اند. ژانر والنتین یا شامی که به دوران‌های گذشته خصوصا دوره سلطنت عثمانی و زندگی مردم سوریه در آن زمان می‌پردازد. مضامین سریال‌های سوری امسال، به‌شدت سیاسی شدند اما سیاستی که با زندگی اجتماعی و روزمره مردم گره خورده است، نه آنچنانکه در سال‌های قبل، خصوصا از مصری‌ها دیده شده بود، با موضوع سیاست‌های کلان عرصه بین‌الملل. چند اتفاق چالش‌برانگیز مذهبی هم در میان سریال‌های رمضانی امسال در حال رخ دادن بود که توافقات سیاسی میان دولت‌ها به شکل غافلگیرکننده باعث لغوشان شد.
 نگاهی کلی بیندازیم به سریال‌های رمضانی امسال در کشورهای عربی که مثل هرسال پررونق و پرمخاطب هستند و البته ظرفیت‌های تجاری مغفول‌مانده‌ای را برای ما هم بهمان نشان می‌دهند. برخلاف تلویزیون ما که علاوه‌بر کیفیت پایین آثارش، ساعات پخش آنها را نیز با برنامه‌های رمضانی روزه‌داران هماهنگ نکرده، کشورهای عربی از فعال کردن هیچ ظرفیتی فرو نگذاشته‌اند. در ادامه به چند سریال مهم و پرچالش عربی که در رمضان ۲۰۲۳ نمایش داده شده‌اند، اشاره‌ای گذرا شده و در یک بخش مستقل مروری بر سریال‌های رمضانی امسال در کشور عراق کرده‌ایم که کم‌کم نشان داده است باید آثارش را بیشتر جدی بگیریم. 

عراق؛ پدیده امسال در درام‌های عربی رمضان

سریال «خان الذهب» که از کانال شاهد و ام‌بی‌سی عراق پخش می‌شود، مشهورترین مجموعه تلویزیونی امسال در عراق است. این سریال روایت داستان دو خانواده شناخته شده در تجارت است که در چهارچوبی اجتماعی و دراماتیک، بین‌شان یک‌سری مشکلات خانوادگی رخ می‌دهد. از پوشش هنرپیشه‌ها تا سطح زندگی و دغدغه‌هایشان، آنچه در این سریال می‌بینیم مربوط به لایه‌های بالای جامعه است و به کشورهای غربی شباهت بیشتری دارد تا مردم عراق که به‌عنوان همسایگان صمیمی ایران، با زیست‌شان آشنا هستیم. غیر از این، سری چهارم سریال کمدی «ترش و شیرین»، سریال «تاتو» که آن هم موضوعی اجتماعی دارد و مقداری به زندگی طبقات پایین‌تر و عادی‌تر عراق نزدیک است، سری پنجم سریال «بین مردم ما» حول یک ماجراجویی هیجان‌انگیز در میان جاذبه‌های گردشگری و بناهای تاریخی عراق می‌چرخد. مجموعه‌ دیگری مثل «المتمرد» به معنای یاغی، قصه زندگی پسری به نام «اصیل» است که به همراه مادرش در محله‌ای فقیرنشین زندگی می‌کند و شغلش شست‌وشوی خودروها در خیابان است. او البته در گذشته با گروهی خلافکار همکاری داشته و به خاطر مادرش با آنها قطع همکاری کرده است. برخی این سریال را کپی از سریال ایرانی یاغی ساخته محمد کارت می‌دانند. در سریال عربی «المتمرد»، سردسته گروه خلافکار «نذار» است که با سرقت خودروها و اسقاط کردن آنها زندگی می‌گذارد. پسر این خلافکار که «علاء» نام دارد با «اصیل» در ورزش بوکس در رقابت است.   در این چند مجموعه بازی‌های واقع‌گرایانه‌تری نسبت به آنچه معمولا در مجموعه‌های عربی دیده می‌شد، می‌بینیم. دیگر خبر چندانی از بلند بلند حرف زدن، بازی‌های درشت و اغراق شده دست و صورت، شوخی با شکم‌های برآمده و چیزهای دیگری از این دست نیست. حتی گاهی دوربین روی دست می‌بینیم؛ البته به شکلی خفیف که آزاردهنده نباشد. با این‌حال راه طولانی‌تری برای رسیدن به یک نقطه قابل قبول فنی باید در سریال‌های عراقی طی شود. پدیده امسال در میان سریال‌های عربی را شاید بتوان عراق دانست. مجموعه‌های عراقی از آن جهت اهمیت پیدا می‌کنند که این کشور به سبب سابقه و پیشینه‌اش در جریان‌های هنری و روشنفکری، چیزی که آن را در کنار مصر و سوریه جزء ممالک پیشرو عربی قرار داده بود، ظرفیت و پتانسیل تبدیل شدن به مرکزی بزرگ و مهم برای فیلمسازی و سریال‌سازی عربی را دارد.

شب سقوط؛ نسخه عربی سریال سقوط با موضوع داعش

«شب سقوط» سریالی عربی با موضوع ظهور داعش و اشغال شهر موصل است که در آن تروریست‌ها نگاه سوءاستفاده‌گرانه‌ای نسبت به زن‌ها دارند. نام این سریال و دانستن خلاصه‌ای یک خطی از قصه‌اش، بی‌درنگ مخاطب را به یاد سریال ایرانی «سقوط» می‌اندازد که با همین موضوع و همین حال‌و‌هوا چند وقت پیش بر بستر یکی از پلتفرم‌های داخلی پخش شد. حتی تصاویر و میزانسن‌های شب سقوط هم بی‌شباهت به سریال ایرانی سقوط نیست اما عجیب است که باور کنیم عوامل آن مجموعه عربی توانسته‌اند در این مدت کوتاه، این سریال ایرانی را کپی کنند. باور چنین نکته‌ای با توجه به پرزحمت بودن چنین پروژه‌ای سخت‌تر می‌شود، اما به‌هر‌حال چیزی است که مقابل چشم مخاطبان قرار دارد. از آن سو عنوان شده که شب سقوط قرار بود در رمضان ۲۰۲۲ آماده شود که به آن زمان نرسید. در صورتی که این گزاره صحت داشته باشد، باید گفت که سریال ایرانی، از روی مجموعه عربی الهام گرفته است. رویدادها بین سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ حول محور ورود سازمان موسوم به «دولت اسلامی» به شهر موصل عراق می‌چرخد تا شرایط غم‌انگیز این شهر را در آن دوره تجسم ببخشد. این احتمال را هم می‌توان مدنظر قرار داد که عوامل مجموعه عربی شب سقوط، تنها نام سریال ایرانی را به سبب شباهت‌هایی که با مجموعه‌شان داشته کپی کرده‌اند. در هر صورت کیفیت این مجموعه به کیفیت نسخه ایرانی‌اش نمی‌رسد که خود آن هم محل نقدهای بسیاری قرار گرفته بود. کار در مورد پدیده‌ای مثل داعش به تازگی در کشورهای منطقه شروع شده و هنوز به خلق شاهکاری که روی باقی هنرمندان اثر بگذارد نرسیده است، اما رفته‌رفته دیده می‌شود که پیمایش این مسیر جدی شده و می‌توان به ظهور الگویی قابل توجه در آینده امیدوار بود. این سریال محصول مشترک عراق و سوریه و مصر است. محل فیلمبرداری عراق بوده و کارگردان کار ناجی طعمی سوری است.

از آتش به آتش؛ ناامنی بدتر است یا بحران اقتصادی

بحران اقتصادی لبنان پس از بحران‌هایی که در قرن گذشته آرژانتین و شیلی تجربه کردند، بزرگ‌ترین بحران اقتصادی یک کشور در دنیای مدرن و پس از پدید آمدن سیستم‌های ارزیابی آماری بود. از آن‌ سو بحران امنیتی سوریه یکی از غمبارترین اتفاقاتی بود که بشر معاصر آن را تجربه کرده است؛ چنانکه نوام چامسکی می‌گفت اگر برای آشویتس و جنایت‌های نازی‌ها یک دقیقه سکوت می‌کنیم، سزاوار است که بشریت برای سوریه تا ابد سکوت کند. سریال «النار بالنار» که می‌شود در فارسی آن را «از آتش به آتش» ترجمه کرد، ماجرای یک خانم معلم جوان سوری است که بعد از بالا گرفتن شعله‌های جنگ در این کشور، به لبنان مهاجرت می‌کند اما در آنجا هم با مشکلات اقتصادی نفس‌گیر بیروت دست‌به‌گریبان می‌شود. مریم که از وطن ویران شده‌اش تنها و بدون مدارک هویتی به بیروت فرار کرده، حالا باید برای زنده ماندن در شهری که اصلا نمی‌شناسد، قدم به قدم مبارزه کند. شاید نام این فیلم خودش به تنهایی مقداری فضای کلی آن را توضیح بدهد؛ از آتش به آتش. فرار از دامنه شعله‌های یک بحران امنیتی به جایی که اگرچه دچار بحران اقتصادی است، اما لااقل تا حدودی امنیت دارد. این مجموعه غیر از مایه‌های دراماتیکش، به نوعی وضعیت تراژیک غرب آسیا را هم تشریح کرده است. زینا ملکی ۳۳ ساله، هنرمند لبنانی متولد کویت که علاوه‌بر بازیگری، تجربه کارگردانی هم دارد، در سریال نقش مریم را بازی می‌کند و محمد عبدالعزیز، کارگردان ۵۰ ساله سوری که فیلمسازی را در ترکیه آموخته، کارگردانی آن را به عهده داشته است. عابد فهد، کریس بشار، جورج خباز و تونی عیسی از دیگر بازیگران این مجموعه هستند. 

لبخند بزن ژنرال؛ کنایه‌های تیز سیاسی به تمام حکام عرب

سازندگان این سریال پیش‌تر اعلام کرده‌اند که هرگونه شباهتی بین آنچه اثر ارائه می‌کند و واقعیت‌های سیاسی کاملا تصادفی است، اما آنچه «لبخند بزن ژنرال» می‌گوید، مخاطب را در برابر ارجاع‌هایی قرار می‌دهد که به‌وضوح در واقعیت زندگی‌شده اعراب کشورهای مختلف دیده می‌شود. وقایع حول محور خانواده‌ای می‌گذرد که زمام حکومت را در کشور به دست می‌گیرند و پس از اینکه یکی از آنها ریاست دولت را از پدرش به ارث می‌برد، بدون در نظر گرفتن یا توجه به منافع کشور و شهروندان، بین دو برادر بر سر قدرت اختلاف ایجاد می‌کند. این اثر براساس داستان و سپس سناریوی نویسنده سوری، سامر رضوان و به کارگردانی عروه محمد ساخته شده است. ماکسیم خلیل، سوسن أرشید، عبدالحکیم قطیفان، مازن الناطور، فرح بسیسو، مرح جبر، ریم علی وعزه البحره در این مجموعه بازی می‌کنند که توسط متافورا تهیه شده است. 
این مجموعه به هیچ کشور عربی خاصی اشاره نمی‌کند اما فضایی که به لحاظ سیاسی و اجتماعی ساخته، کاملا قابلیت این را دارد که در کشورهای مختلف عربی مدلول‌هایی پیدا کند. حکومت موروثی حتی در شرایطی که نام جمهوری بر آن گذاشته شده، یکی از این موارد است.‌ نکته عمیق‌تر و دقیق‌تر دعواهایی است که در رأس هرم قدرت شکل گرفته‌اند و به منافع ملت و شهروندان هیچ توجهی ندارند. پیش از ماه رمضان و شروع پخش مجموعه، بعضی از نهادهای قدرت در کشورهای مختلف عربی نسبت به کنایه‌های آن احساس خطر کردند و شایعاتی در مورد سریال در فضای مجازی و رسانه‌ای پیچید ازجمله صفحه «خبرگزاری طرطوسیا» در فیسبوک با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که متوجه شده این اثر هنری دارای صحنه‌های «بالای ۱۸ سال» است و برای ماه مبارک مناسب نیست و از مردم خواست که آن را دنبال نکنند. اما پس از تماشای قسمت‌های اول، مشخص شد که هیچ‌کدام از این نوع صحنه‌های ادعایی در مجموعه وجود ندارد. 

معاویه و رساله‌الامام؛ چالش‌های مذهبی و توافقات سیاسی

چند وقت پیش خبری پیچید مبنی‌بر اینکه سعودی‌ها یک سریال تاریخی ساخته‌اند به نام معاویه بن ابی‌سفیان. سریالی که با بودجه ۱۰۰ میلیون دلاری در تونس جلوی دوربین رفت و پرهزینه‌ترین مجموعه تلویزیونی جهان عرب تابه‌حال است. اعلام این خبر نگرانی‌هایی درباره اختلاف‌افکنی آن میان شیعه و سنی داشت و نکته شبهه‌انگیز دیگر برخورد رسانه‌های رژیم‌صهیونیستی با این مجموعه بود. یکی از شبکه‌های عبری گزارش تهیه‌شده توسط بی‌بی‌سی از این سریال را پخش کرد و پس از آن یک مفسر اسرائیلی ظاهر شد و به عربستان‌سعودی برای تولید این سریال تبریک گفت. چنین بود که این سریال پیش از پخش شدنش به نقطه اوج تقابل‌های سیاسی و مذهبی تبدیل شد اما ناگهان ورق برگشت؛ پس از توافق غافلگیرکننده‌ای که میان ایران و عربستان در چین برقرار شد، اعلام کردند که این سریال هم از کنداکتور پخش خارج شده است. در اینکه رفتارهای فرهنگی و هنری کشورهای مختلف صرفا جنبه تجاری و سرگرمی ندارد، تردیدی نیست اما این قضایای مرتبط با سریال معاویه به‌شکلی بیرون‌زده و عیان چنین چیزی را نشان می‌داد از همیشه واضح‌تر بود. از این اتفاقات می‌شود نتیجه گرفت که اگر تنش‌های سیاسی می‌تواند منجر به ایجاد ‌انگیزه برای ساخت چنین مجموعه‌ای شود، از آن‌سو توافقات سیاسی هم می‌توانند زمینه‌ای را برای همکاری‌ها یا حتی تولیدات مشترک فراهم کنند؛ چیزی که ظرفیت آن وجود دارد اما به‌نظر نمی‌رسد در دورنمای سیاسی مسئولان دو کشور باشد. غیر از سریال توقیف‌شده معاویه بن ابی‌سفیان، سریالی ۱۵ قسمتی درباره پیشوای مذهب شافعی هم برای رمضان ۲۰۲۳ تولید شد که توجهات زیادی را به خودش جلب کرد و بحث‌ برانگیز شد. اساسا مسائل مذهبی و فرقه‌ای از چالش‌برانگیزترین مسائلی هستند که سریال‌های ماه رمضان در هر سال ممکن است سراغ آنها بروند. این سریال که شبکه «الحیات» با عنوان «رساله‌امام» آن را پخش می‌کند، پس از سریال امام شافعی در سال ۲۰۰۷ میلادی، دومین مجموعه‌ای است که در جهان عرب به زندگی امام شافعی، سومین امام از ائمه اربعه اهل سنت و جامعه و صاحب مکتب فقهی شافعی می‌پردازد. 

سریال فلوجه؛ غوغا درپی سیاه‌نمایی و بی‌بندوباری

درحالی‌که برخی سریال‌های تلویزیونی از طریق رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بحث‌ها و انتقادهایی را برانگیختند، سریال «فلوجه» از این محدوده هم عبور کرد و به دادگاه‌های تونس رسید، چون عنوان شد که «نمایش‌های بسیار خطرناکی برای کودکان، نوجوانان، مربیان و ناظران امنیتی دارد.» تلویزیون الحوار تونس در سال‌های گذشته به‌دلیل ارائه موضوعات حساس در جامعه تونس، جنجال‌های گسترده‌ای را در سریال‌های رمضانی‌اش برانگیخته. حالا برای توقف پخش این سریال طرح دعوی حقوقی صورت گرفته است. این مجموعه به برخی پدیده‌ها و رفتارها در مدارس متوسطه مانند قاچاق مواد مخدر و روابط عاشقانه بین نوجوانان و همچنین تعامل دانش‌آموزان با کادر آموزشی و سایر مسائل اجتماعی در تونس می‌پردازد. در این رابطه اسعد الیعقوبی، دبیرکل دانشگاه آموزش متوسطه به رویترز گفت: «محتوای این سریال حاوی پیام‌های خطرناکی است که نظام آموزشی کشور را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و باعث توهین و بدنام کردن مربیان و ضربه زدن به مردم می‌شود.» الیعقوبی می‌پرسید: «اگر سریال آینه‌ای است که واقعیت را در مدارس تونس منعکس می‌کند، پس راه‌حل‌هایش برای رفع مشکلات موجود کجاست؟» محمد علی البوغدیری، وزیر آموزش‌وپرورش تونس هم از این سریال به‌شدت انتقاد کرد و گفت که موضوع را با نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور هم در میان گذاشته است. دو وکیل تونسی، صابر بن عمار و حسن عزالدین ال‌دیاب، طوماری را به قوه قضائیه ارائه کردند تا پخش این سریال متوقف شود. آنها این سریال را «ضربه عمدی به اخلاق و آموزش با گسترش فحاشی در جهت فاسد کردن ذهنیت نسل فردا» توصیف کردند. علاوه‌بر این بعضی از اتحادیه‌های صنفی درمورد اعطای مجوز از وزارت آموزش‌وپرورش برای فیلمبرداری این سریال خواستار تحقیق و تفحص شدند و فارغ از اینها، کاربران فضای مجازی هم با واکنش به سارا الشریف، هنرپیشه این سریال که برای اولین بار جلوی دوربین قرار گرفته بود و در فرانسه زندگی می‌کند، به‌نوعی دیگر واکنش منفی نشان دادند. الشریف یک فعال فضای مجازی است و کاربران تونسی می‌گویند استفاده بیش از حد از لوازم آرایشی و نحوه آرایش او به‌دلیل معامله با توزیع‌کنندگان این لوازم است؛ کاری که سارا الشریف قبلا در اینستاگرام هم آن را تبلیغ می‌کرد.