آخرین گزارش شاخص فناوری و نوآوری کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل حکایت از افت جایگاه ایران دارد
ندا اظهری، مترجم:در جدیدترین رتبه‌بندی «آنکتاد» (کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل) که به تازگی با همکاری کارشناسان دانشگاه‌ها و آژانس‌ها و سازمان‌های بین‌المللی جمع‌آوری شده، از فرصت‌های فناورانه به‌عنوان راه‌حلی برای دستیابی به دنیای کم کربن یاد شده است. در این گزارش به فرصت‌های نوآوری سبز اشاره شده است که شامل کالاها و خدماتی با کمترین ردپای کربن می‌شود. این فرصت‌ها باعث تحریک رشد اقتصادی و افزایش ظرفیت‌های فناورانه می‌شود. این گزارش به تجزیه و تحلیل ابعاد بازار 17 فناوری سبز و برتر مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و خودروهای برقی و قابلیت آنها در اشتغالزایی پرداخته شده است. کشورهای در حال توسعه با مجموعه‌ای از بحران‌های مداوم و به هم پیوسته، از جمله جنگ در اوکراین، همه‌گیری کرونا، تاثیرات تغییرات اقلیمی و اختلال در ژئوپلیتیک مواجه هستند. این گزارش برای رسیدگی به این چالش‌ها، به فرصت‌های ارائه‌شده از سوی انقلاب انرژی‌های تجدیدپذیر در کشورهای جهان جنوب تمرکز دارد. این فرصت‌ها نه‌تنها مجالی را برای ایجاد انعطاف‌پذیری و کاهش فاجعه‌های اقلیمی فراهم می‌کند، بلکه به توسعه اقتصادی و فناوری نیز کمک می‌کند و به کشورهای در حال توسعه اجازه می‌دهد تا از هجوم بحران خارج شده و به جلو حرکت کنند. «آنکتاد» با فراخوانی که برای دولت‌ها و اجتماعات تجاری ارسال کرده، خواستار سرمایه‌گذاری در بخش‌های پیچیده‌تر و سبزتر شده که موجب تقویت مهارت‌های فنی و افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های موردنیاز فناوری برای رشد صنایع سبز می‌شود. این گزارش برای حمایت از این تحول، از جامعه بین‌المللی می‌خواهد تا قوانین تجارت جهانی را به‌گونه‌ای مقرر کنند که جنبه حمایتی بیشتری از صنایع سبز نوظهور در اقتصادهای در حال توسعه داشته باشد و حقوق مالکیت معنوی را برای تسهیل انتقال فناوری به این کشورها اصلاح کنند. چنانچه کشورهای درحال توسعه برای همراه شدن با این موج، در‌حالی‌که بر تغییرات اقلیمی فائق می‌آیند، قادرند اقتصادهای قدرتمندتری را شکل دهند.
افزایش شکاف فناوری سبز بین کشورها
ما در آغاز انقلاب فناورانه مبتنی‌بر فناوری‌های سبز و صنعت فناوری‌های نسل چهارم هستیم و کشورهای در حال توسعه باید سریع‌تر با این موج همراه شوند. همان‌طور که در انقلاب‌های فناورانه قبلی هم نشان داده شد، پذیرندگان اولیه می‌توانند با سرعت بیشتری در این مسیر پیش روند و برای مدتی طولانی‌تر از مزایای آن بهره‌مند شوند. اکنون زمان آن رسیده که کشورهای در حال توسعه از افزایش بهره‌وری مرتبط با انقلاب جدید فناورانه بهره‌مند شده و از نظر اقتصادی عقب بیفتند و در‌عین‌حال به حفاظت از کره زمین کمک کنند. از دست رفتن موج فناوری‌های سبز به دلیل توجه ناکافی به سیاست و عدم سرمایه‌گذاری با هدف ایجاد مهارت‌ها و ظرفیت‌ها، پیامدهای منفی طولانی‌مدتی خواهد داشت.
بازار یک هزار و 500 میلیارد دلاری فناوری‌های سبز
17 فناوری برتری که در این گزارش مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء و هیدروژن سبز بازاری بالغ بر یک هزار و 500 میلیارد دلاری را از آن خود کرده‌اند که طبق برآوردهای صورت‌گرفته انتظار می‌رود این بازار تا سال 2030 به بیش از 9 هزار و 500 میلیارد دلار افزایش یابد که با رشد سه برابری اقتصاد فعلی هند برابری می‌کند. اما تاکنون اقتصادهای توسعه‌یافته از بیشتر فرصت‌ها استفاده کرده و اقتصادهای در حال توسعه را پشت‌سر گذاشته‌اند. کل صادرات فناوری‌های سبز انجام‌شده از کشورهای توسعه‌یافته از حدود 60 میلیارد دلار در سال 2018 به بیش از 156 میلیارد دلار در سال 2021 افزایش یافته است. در همین دوره، صادرات از کشورهای در حال توسعه از ابتدا که رقمی بالغ‌بر 57 میلیارد دلار را شامل می‌شد به 75 میلیارد دلار افزایش داشته است. طی سه سال، سهم صادرات جهانی کشورهای در حال توسعه از بیش از 48 درصد به کمتر از 33 درصد کاهش یافته است.
چینی‌ها آماده بهره‌برداری از فناوری‌های برتر
از مزایای حضور فناوری‌های برتر می‌توان به افزایش بهره‌وری و بهبود معیشت مردم جهان اشاره کرد. به‌عنوان مثال، هوش مصنوعی زمانی که با فناوری‌های رباتیک ادغام می‌شود قادر است باعث ایجاد تحول در سیستم‌های تولیدی شود در‌حالی‌که فناوری‌های پرینت سه‌بعدی می‌توانند به تولید ارزان‌تر و سریع‌تر با کاهش حجم کمک کنند. اما تعداد معدودی از کشورهای در حال توسعه از ظرفیت‌های موردنیاز برای بهره‌مندی از مزیت‌های فناوری‌های برتر برخوردارند که به دیجیتالی شدن و برقراری ارتباط بهتر بستگی دارد. این فناوری‌های برتر شامل بلاک‌چین، هواپیماهای بدون سرنشین، ویرایش ژنی، فناوری نانو و انرژی‌های خورشیدی می‌شوند. این گزارش، آمادگی کشورها را برای بهره‌مندی از فناوری‌های برتر ارزیابی می‌کند. این شاخص آمادگی، 166 کشور را براساس پنج بلوک سازنده رتبه‌بندی می‌کند که استقرار فناوری اطلاعات و ارتباطات، مهارت‌ها، فعالیت‌های تحقیق و توسعه، فعالیت‌های صنعتی و دسترسی به منابع مالی را دربرمی‌گیرد. این شاخص نشان می‌دهد که کشورهای واقع در آمریکای لاتین، دریای کارائیب و جنوب صحرای آفریقا کمترین آمادگی را برای استفاده، پذیرش یا سازگاری با فناوری‌های برتر در اختیار دارند و از این رو در معرض این خطر هستند که به‌زودی فرصت‌های فناورانه فعلی خود را از دست بدهند. به‌طورکلی، کشورهایی چون آمریکا، سوئد، سنگاپور، سوئیس و هلند که جزء کشورهایی با درآمد بالا قرار می‌گیرند، بیشترین آمادگی را برای بهره‌مندی از این فناوری‌های برتر در اختیار دارند. در میان این کشورها، چین که در رده 35 قرار دارد، بالاترین آمادگی را داشته و بعد از آن برزیل در رده 40، هند در رده 46 و آفریقای جنوبی در رده 56 قرار گرفته‌اند. زمانی که چین را با ظرفیت‌های تولید و نوآوری فناوری‌های برتر مقایسه می‌کنیم، جایگاه این کشور بسیار پایین‌تر از حد تصور است که به دلیل نابرابری شهری و روستایی در پوشش اینترنت و سرعت پهنای باند است.
برترین عملکرد فناورانه از‌آن هندی‌ها
این گزارش تاکید می‌کند که کشورهای در حال توسعه می‌توانند از فناوری‌های برتر برای ایجاد جهش در نوآوری‌های قبلی استفاده کرده و به سرعت پیشروی آنها کمک کنند. شاخص آمادگی نشان می‌دهد که به‌عنوان مثال، برخی کشورهای در حال توسعه در آسیا به‌ویژه هند، فیلیپین و ویتنام بسیار بهتر از حد تصور ظاهر شده‌اند و عملکرد به مراتب بهتری از خود نشان داده‌اند. محققان و کارشناسان، مازاد عملکرد آنها را در قالب تفاوت بین رتبه‌بندی شاخص واقعی و رتبه‌بندی پیش‌بینی شده براساس درآمد سرانه اندازه‌گیری می‌کنند. به‌طورکلی، این امر ناشی از افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، افزایش مهارت‌های فنی و فضای کسب‌وکار مناسب است. همان‌طور که اشاره شد در میان کشورهای در حال توسعه آسیایی، هند بالاترین عملکرد را دارد به‌طوری‌که این کشور با 67 موقعیت بهتر از حد انتظار، بیشترین رتبه برتر با عملکرد بهتر را از آن خود کرده است. در این میان، فیلیپین با 54 موقعیت بهتر و ویتنام با 44 موقعیت بهتر در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند.
هند عملکرد بسیار مطلوبی در زمینه تحقیق و توسعه و نیز فناوری ارتباطی دارد. این امر بیانگر آن است که این کشور به منابع متعدد و منابع انسانی واجد شرایط و بسیار ماهر دسترسی دارد که با هزینه‌ای نسبتا مناسب قابل استفاده است. فیلیپین و ویتنام از رده‌های بالایی برای حضور در صنعت برخوردارند. این بدان معناست که حجم بالای این سرمایه‌گذاری به سمت تولید فناوری‌های برتر به‌ویژه الکترونیک هدایت می‌شود.
نیاز کشورهای در حال توسعه به سیاست‌های بهتر و قوانین تجاری عادلانه‌تر
فرصت‌های نوآوری سبز محدود به زمان هستند و تنها از طریق تغییر در سیاست قابل استفاده هستند. کشورهایی مانند برزیل و چین که از مزیت این فرصت‌ها بهره‌مند می‌شوند، از طریق واکنش‌های قدرتمندی این کار را انجام می‌دهند که سیاست‌های دولتی را هم شامل می‌شوند. به‌عنوان مثال، قانون انرژی‌های تجدیدپذیر چین 2006 با توسعه اولیه صنعت زیست توده این فرآیند را تحریک کرده است. این طرح از سوی یارانه‌های انرژی خورشیدی، برنامه‌های نمایشی و طرح‌های بخش خصوصی حمایت می‌شوند. اگر کشورهای در حال توسعه بخواهند دستاوردهای اقتصادی مرتبط با فناوری‌های جدید را به دست آورند، شرکت‌های آنها باید از قابلیت‌های لازم برخوردار باشند. این امر نه‌تنها مهارت‌های علمی یا فنی را دربر می‌گیرد، بلکه شامل سیاست‌ها، مقررات و زیرساخت‌های لازم هم می‌شود. اما این قبیل کشورها قادر نیستند به خودی خود از فرصت فناوری‌های سبز به خودی خود بهره‌مند شوند. آنها برای بهره‌مندی از این قابلیت‌ها به توانمندسازی اقتصاد بین‌المللی نیاز دارند که در آن، قوانین تجاری با معاهده تغییرات اقلیمی پاریس سازگار باشد. از سوی دیگر، بخش‌های جدید فناوری سبز برای ظهور و رشد در اقتصادهای در حال توسعه و فرآیند تولید پربارتر دور از دسترس خواهند بود.
سقوط چهار پله‌ای ایران نسبت به سال گذشته
به‌لطف اقداماتی که دولت انجام داده، فناوری پنل‌های فوتوولتائیک خورشیدی در ایران سهم رو‌به‌رشدی از تولید انرژی‌های تجدیدپذیر را در اختیار دارد، اما ظرفیت صنعتی محلی همچنان بسیار محدود باقی‌مانده است. مواد فوتوولتائیک که در‌قالب پنل‌های خورشیدی مورد استفاده قرار می‌گیرند، نور خورشید را به انرژی الکتریکی تبدیل می‌کند. برخی کارخانه‌ها ماژول‌های پنل خورشیدی را با استفاده از مواد‌خام وارداتی مونتاژ می‌کنند. اما در این میان، مقررات و برنامه‌ریزی روشنی برای جذب سرمایه و افزایش R&D در این زمینه وجود ندارد. در آخرین رتبه‌بندی شاخص‌های فناوری و نوآوری 2023، ایران با کسب نمره 0.53 در رده 75 دنیا در سال 2022 قرار گرفته است. این در‌حالی است که ایران در سال 2021 رده 71 را از آن خود کرده بود و این حاکی از افت چهار پله‌ای جایگاه ایران از نظر شاخص‌های فناوری و نوآوری است و باید برای پیشرفت آن کاری کرد.
همسایگان کجای رده‌بندی قرار دارند؟
ایران در‌حالی رتبه 75 را از آن خود کرده است که پایین‌تر از بسیاری از کشورهای منطقه قرار گرفته است به‌طوری‌که امارات به‌عنوان نخستین کشور منطقه در این رتبه‌بندی، جایگاه 37 را از آن خود کرده است. بعد از هند، عربستان‌سعودی، کویت، ترکیه، بحرین، عمان و قطر بالاتر از ایران جا خوش کرده‌اند و این می‌تواند خود زنگ خطری برای کشور باشد. اگر ریزتر به این رتبه‌بندی نگاه کنیم، ایران از نظر حوزه ICT (فناوری ارتباطات و اطلاعات) رده 78 را در اختیار دارد. همچنین از نظر رده جذب مهارت‌های برتر به کشور، ایران در جایگاه 74 دنیا قرار گرفته است.
ایران سی‌وپنجمین کشور دنیا در بخش R&D
ایران در بخش R&D رتبه 35 دنیا را در حوزه فناوری و نوآوری در اختیار دارد. در حوزه صنعتی هم ایران رده 118 را کسب کرده و در بخش مالی هم جایگاه 62 را به‌دست آورده است. کشور ما به‌عنوان یک کشور درحال توسعه برای اینکه بتواند از اقتصاد تک‌بعدی یعنی صادرات نفتی خارج شود و درآمدهای اقتصادی خود را برمبنای فناوری‌های جدید پیش ببرد، نیازمند دستیابی به قابلیت‌هایی برای ورود به بخش‌های جدید و درحال رشدی است که دولت باید با تصویب و اجرای سیاست‌ها، مقررات و زیرساخت‌های لازم از این فناوری‌ها حمایت کند. ایران با توجه به رتبه 118 که در بخش صنعتی در اختیار دارد، جزء کشورهایی است که بیشتر از اینکه تولیدکننده باشد، مصرف‌کننده است و این زنگ خطری برای کارخانه‌ها و شرکت‌های تولیدی است تا بتوانند فرآیند تولید را رونق دهند و در سال‌های آینده از نظر رتبه صنعتی جایگاه بهتری پیدا کند. البته باید توجه داشت که پذیرش فناوری‌های دیجیتال علاوه‌بر اینکه باید از سوی کشور اتفاق بیفتد، در بخش‌های فناوری و صنعت نیز باید این پذیرش رخ دهد. صنعت کامپیوتر و ماشین‌آلات در صدر فناوری‌هایی است که باید بیشتر از گذشته به آن پرداخت. استفاده از فناوری‌های محاسباتی و پرینت سه‌بعدی جزء فناوری‌هایی هستند که پذیرش آنها باعث تحول در صنعت حمل‌و‌نقل خواهد شد.
مطالب پیشنهادی
