آیین‌نامه‌های دوره دکتری چگونه اولویت‌ها را تغییر می‌دهند؟

امیر عزیزی، کارشناس علم و فناوری اندیشکده اقتصاد دانش‌بنیان:پژوهش‌های صورت‌گرفته توسط دانشجویان تحصیلات تکمیلی به‌ویژه دانشجویان دوره دکتری تحت‌هدایت و راهنمایی اساتید دانشگاه سهم بزرگی از پژوهش‌های دانشگاهی در اغلب نظام‌های آموزش عالی دارند. به‌عبارت دیگر دانشجویان تحصیلات تکمیلی نیروی محرکه پژوهش‌های دانشگاهی هستند و دانشگاه‌های مختلف با ابزارهای متفاوتی سعی در استفاده مناسب از این توان پژوهشی در راستای اهداف خود دارند. 
دانشجویان دوره دکتری در کشور نیز پس از پشت‌سر گذاشتن دوره آموزشی و موفقیت در آزمون جامع و تصویب طرح پیشنهادی رساله وارد مرحله پژوهشی خود می‌شوند. مطابق ماده (۱۹) آیین‌نامه آموزشی دوره دکتری تخصصی دانشگاه‌های ذیل وزارت علوم دانشجویان دوره دکتری درصورت کفایت دستاوردهای علمی و پس از نگارش به‌شرط انتشار حداقل یک‌مقاله علمی- پژوهشی مجاز به دفاع از رساله خود در حضور هیات داوران هستند. هرچند مطابق آیین‌نامه آموزشی دوره کارشناسی‌ارشد دانشجویان این مقطع تحصیلی ملزم به انتشار مقالات علمی- پژوهشی نیستند اما مطابق ماده ۲۲ این آیین‌نامه دانشجویان برای دفاع از پایان‌نامه موظف به رعایت ضوابط موسسات آموزش عالی هستند. به‌عبارت دیگر دانشگاه‌ها مجاز به وضع ضوابط و شروط خاص برای دفاع از پایان‌نامه هستند. از طرفی با توجه به تاثیر اسناد علمی منتشرشده توسط موسسات آموزش عالی در رتبه‌بندی آنها و همچنین کسب امتیاز قابل محاسبه در آیین‌نامه‌های ترفیع پایه و ارتقای مرتبه علمی برای اساتید از طریق مقالات مشترک منتشرشده با دانشجویان، برخی دانشگاه‌ها و اساتید کسب نمره کامل از پایان‌نامه یا شرط دفاع را انتشار یک مقاله علمی پژوهشی عنوان می‌کنند. به‌عبارت دیگر نظام ارزشیابی پژوهش‌های دانشگاهی در وزارت علوم به‌گونه‌ای طراحی شده‌ که شرط فراغت از تحصیل دانشجویان تحصیلات تکمیلی در اغلب موارد انتشار مقالات علمی- پژوهشی است. 
براساس آخرین گزارش منتشرشده توسط موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در سال تحصیلی ۱۳۹۸-۱۳۹۹ بیش از ۵۰۰ هزار دانشجو در مقطع کارشناسی‌ارشد و بیش از ۱۱۶ هزار دانشجو در مقطع دکتری تخصصی مشغول به تحصیل بوده‌اند. همچنین در این سال تحصیلی بیش از ۱۲۳ هزار دانشجوی کارشناسی‌ارشد و بیش از ۱۲ هزار دانشجوی دکتری دانش‌آموخته شده‌اند. به‌عبارت دیگر سالانه بیش  از 0.5 درصد جمعیت کشور در دانشگاه‌ها به‌عنوان دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی مشغول پژوهش هستند. هرچند ممکن است بخشی از دانشجویان با ‌انگیزه‌های جانبی مشغول به تحصیل باشند اما طراحی آموزش عالی به‌گونه‌ای است که درصورت عدم احراز دستاوردهای علمی لازم (یا همان انتشار مقالات علمی) امکان دانش‌آموختگی برای این دانشجویان فراهم نیست. به‌عبارت دیگر فارغ از ‌انگیزه‌ها شخصی دانشجویان تحصیلات تکمیلی ذیل دانشگاه‌های وزارت علوم موظف هستند توان خود را صرف انتشار مقالات علمی- پژوهشی کنند. این درحالی است که از این توان بالقوه می‌توان برای رفع نیازهای کشور استفاده کرد. 
این درحالی است که دانشجویان مقطع دکتری تخصصی در دانشگاه‌های ذیل وزارت بهداشت شرایط متفاوتی دارند. برخلاف وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، شورای‌عالی برنامه‌ریزی علوم پزشکی وزارت بهداشت در سال ۱۳۹۸ با بازنگری در آیین‌نامه دوره دکتری تخصصی پژوهشی (مصوب ۱۳۹۲) آیین‌نامه جدیدی تحت‌عنوان «آیین‌نامه دوره دکتری تخصصی پژوهشی/فناوری‌محور» به تصویب رسانده ‌است. تبصره (۱) جزء (۴) بند (۳) ماده (۴) این آیین‌نامه طرح‌های پژوهشی که منجر به ثبت اختراع بین‌المللی، اکتشاف، پروتوتایپ یا تولید محصولات ارزشمند پزشکی و دارویی با تشخیص شورای تحصیلات تکمیلی و شورای پژوهشی موسسه و تایید سازمان‌های ذی‌ربط به‌عنوان دستاوردهای علمی و فناورانه قابل قبول جایگزین یک تا سه مقاله الزامی برای دفاع از پایان‌نامه می‌کند. به‌عبارت دیگر دانشجویان مقطع دکتری دانشگاه‌های علوم پزشکی درصورت دستیابی به دستاوردهای فناورانه یا مساله‌محور بدون انتشار مقالات علمی- پژوهشی مجاز به دفاع از پایان‌نامه‌های خود هستند، از طرف دیگر وزارت بهداشت در آیین‌نامه ارتقای مرتبه اعضای هیات‌علمی نیز عملکرد بهتری داشته و امکان ارتقا و کسب امتیاز از دستاوردهای پژوهشی مساله‌محور متنوع‌تری را برای اساتید خود فراهم کرده ‌است. به‌عبارت دیگر طراحی نظام آموزش پزشکی به‌گونه‌ای است دانشجویان این دانشگاه‌ها از همان بدو ورود درکنار آموزش‌های نظری در ارتباط تنگاتنگ با جامعه قرار داشته و دستاوردهای پژوهشی مساله‌محور که برطرف‌کننده نیازهای کشور باشند درصورت کفایت علمی به‌عنوان برون‌دادهای قابل‌قبول هم برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی و هم برای اساتید درنظر گرفته می‌شود. 
تفاوت رویه موجود بین این دو وزارتخانه در حوزه آموزش عالی و آموزش پزشکی ممکن است به تضعیف توان پژوهش‌های دانشگاهی در حوزه سلامت و درمان و افت کیفیت علمی دانش‌آموختگان دانشکده‌های علوم پزشکی تعبیر شود. این درحالی است که روش‌های نوین درمانی کشف یا استفاده شده در کشور، داروهای جدید کشف‌شده ایرانی و داروهای پیشرفته تولید داخل درکنار رتبه ۲۱ جهان در انتشار مقالات علمی پژوهشی حوزه پزشکی (درگاه SCImago) همگی حاکی از توان بالای کشور در پژوهش‌های لبه دانش و پژوهش‌های مساله‌محور در حوزه سلامت و علوم پزشکی دارد. در نقطه مقابل نرخ بالای جمعیت جوان کشور، رتبه سوم در فارغ‌التحصیلان علوم و مهندسی رتبه نهم در تحصیلات عالی (گزارش ۲۰۲۱ شاخص جهانی نوآوری)، رتبه ۱۵ تولید علم جهان (درگاه SCImago) در کنار رتبه ۱۲۱ زیرشاخص ارتباط دانشگاه با صنعت شاخص GII حاکی از آن است که ظرفیت پژوهشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌های غیرپزشکی کشور به ‌درستی برای حل مسائل ایران استفاده نمی‌شود. از این رو ضروری است سیاستگذاران آموزش عالی در شورای عالی انقلاب فرهنگی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با استفاده از تجربه موفق گروه علوم پزشکی در کشور و با به‌رسمیت شناختن دستاوردهای پژوهشی مساله‌محور واجدکفایت علمی امکان ارتقای مرتبه علمی اساتید و فراغت از تحصیل دانشجویان تحصیلات تکمیلی سایر گروه‌های تحصیلی را فراهم آورند.