تلاش عربستان برای قطع نوار ناکامی‌ها

میراحمدرضا مشرف، پژوهشگرحوزه بین الملل:«دیپلمات‌ها به‌ندرت شکست را می‌پذیرند، اما این دقیقا همان کاری است که وزیر امور خارجه عربستان در کنفرانس امنیتی مونیخ انجام داد.» این عبارت فراز ابتدایی تحلیلی است که اخیرا نشریه اکونومیست درمورد به گل نشستن کشتی سیاست خارجی عربستان سعودی در خاورمیانه منتشر کرده است. درعین‌حال این تحلیل را شاید بتوان از آن جهت حائزاهمیت بیشتر تلقی کرد که علاوه‌بر بررسی عملکرد فاجعه‌بار ریاض در سوریه و یمن طی یک‌دهه اخیر، به بحث مهم ریشه‌یابی دلایل تمایل شدید مقامات سعودی برای خروج هرچه سریع‌تر از باتلاق سوریه و یمن نیز توجه نشان داده است.

  اعتراف به شکست در مونیخ
دیپلمات‌ها به‌ندرت شکست را می‌پذیرند، اما این دقیقا همان کاری است که وزیر امور خارجه عربستان در کنفرانس امنیتی مونیخ انجام داد. «شاهزاده فیصل بن فرحان» در پاسخ به سوالی درباره شایعات مطرح‌شده مبنی‌بر اینکه کشورش ممکن است مسیر سیاست‌های خود در خاورمیانه را تغییر دهد، به این نکته اشاره می‌کند که انزوای سیاسی اسد به پایان خود نزدیک شده است. او گفت که اجماع فزاینده‌ای وجود دارد که وضعیت فعلی قابل‌دوام نیست. 
طی یک‌دهه گذشته پادشاهی سعودی ده‌ها میلیارد دلار هزینه کرد تا دو رژیم متخاصم را سرنگون کند؛ دولت بشار اسد و گروه شورشی حوثی‌ها [منابع غربی به تبعیت از آل‌سعود حوثی‌ها را به‌عنوان دولت به‌رسمیت نمی‌شناسند] که کنترل بیشتر سرزمین یمن را در اختیار دارند. در ماه‌های اخیر احتمالا این موضوع مورد پذیرش قرار گرفته که این تلاش‌ها به شکست انجامیده است. البته این به این معنا نیست که سعودی‌ها به‌سوی دشمنان خود متمایل شده‌اند، بلکه نشانه دیگری است از این که چگونه پادشاهی عربستان، درست مانند برخی همسایگانش در حاشیه خلیج [فارس]، بقیه کشورهای جهان عرب را بیش از پیش به چشم مزاحمانی ملال‌آور می‌بیند. 

  تلاش برای خروج از بن‌بست روابط با سوریه
سعودی‌ها از حامیان اولیه قیام علیه اسد بودند. آنها ارسال پول و سلاح به شورشیان سوریه را از سال 2012 آغاز کردند. البته شورش در پایان به شکست انجامید، سلاح‌های سبک کشورهای حوزه خلیج‌فارس و غرب نمی‌توانست با سرمایه‌گذاری بزرگ‌تر ایران و بعدها روسیه برابری کند. اما بعد از پیروزی خسارت بار اسد [به‌تعبیر تحلیلگر اکونومیست]، سعودی‌ها (در همراهی با قطر) از بازگرداندن روابط با او یا برای اجازه به وی برای بازپس گیری جایگاهش در اتحادیه عرب (عضویت سوریه در این اتحادیه از سال 2011 به حالت تعلیق درآمده بود) خودداری کردند. اما اکنون به‌نظر می‌رسد که آنها دیگر مثل گذشته دربرابر سوریه سرسخت نیستند. شاهزاده فیصل در مونیخ همان سخنی را گفت که دیگر دیپلمات‌های حوزه خلیج‌فارس در محافل خصوصی می‌گویند: «دیگر هیچ مسیر روشن و مشخصی برای برکناری اسد وجود ندارد.» شاهزاده فیصل این مساله را این‌گونه مورد تایید قرار می‌دهد: «همه ما سیاست‌هایی داریم، اما هیچ استراتژی‌ای برای اجرای آن نداریم. هیچ راهی برای دستیابی به اهداف حداکثری که همه ما درنظر داریم وجود ندارد.»
دیپلمات‌ها معتقدند که پادشاهی سعودی می‌تواند در نشست بعدی اتحادیه عرب که معمولا در ماه مارس برگزار می‌شود و امسال آنها میزبانی را برعهده دارند، رویکرد مصالحه و نزدیکی با سوریه را اعلام کند. البته یک مقام رسمی وزارت خارجه [سعودی] می‌گوید که ریاض شرایطی را ضمیمه خواهد کرد، برای مثال از بشار اسد انتظار می‌رود که خودش را از حامیان ایرانی‌اش دور کند، موضوعی که وی ممکن است علی‌القاعده بپذیرد، اما در عمل خلاف آن را انجام دهد.

   معامله‌ای فراتر از انتظار با حوثی‌های یمن
گرم شدن روابط با اسد، در مقایسه با آنچه که در یمن ممکن است درحال وقوع باشد، رخدادی بسیار ناچیز به‌شمار می‌آید. این کشور از زمان خیزش سال 2011 علیه دیکتاتور کهنه‌کارش علی عبدالله صالح، در آشوب به سر می‌برد. جانشین او «عبدربه منصور هادی» یک مدعی توخالی بود که ثابت کرد قادر به حفظ یکپارچگی کشور نیست. او خلأیی را ایجاد کرد که مشتاقانه توسط حوثی‌هایی پر شد که از دهه 1990 به شکلی جسته‌وگریخته درگیر یک شورش شده بودند. در اواخر سال 2014 حوثی‌ها به‌سوی پایتخت صنعا و حدیبیه، بندر مهمی در دریای سرخ رژه رفتند. در ماه مارس آنها به شهر جنوبی عدن رسیدند و منصور هادی با قایق از کشور فرار کرد. این امر باعث شد تا سعودی‌ها در رأس یک ائتلاف عربی اقدام به مداخله کنند. عملیاتی که نام «طوفان قاطع» برای آن انتخاب شده بود، هشت‌سال در شرایطی بدون قطعیت به‌طول انجامید و یمن را در بحران انسانی فروبرد. در این راستا تخمین‌زده می‌شود که 19 میلیون نفر یمنی برای زنده ماندن به کمک غذایی نیاز دارند و سه‌چهارم مردم نیز زیرخط فقر زندگی می‌کنند.                    
این جنگ برای سعودی‌ها هم گران تمام شد. اگرچه آمار رسمی وجود ندارد، اما مشخص است که پادشاهی آل‌سعود ده‌ها میلیارد دلار برای این جنگ هزینه کرده است. در برخی دوره‌ها که جنگ در شدیدترین وضعیت خود قرار داشت، رقم هزینه‌های ریاض به یک‌میلیارد دلار در هفته نیز می ‌رسید.                     
اکنون سعودی‌ها مشغول مذاکره برای معامله‌ای هستند که به آنها امکان خروج از یمن را بدهد. این معامله حوثی‌ها را از قدرت جابه‌جا نخواهد کرد و به جنگ داخلی آشفته یمن هم پایان نخواهد داد. اما این امر به آل‌سعود اطمینان می‌دهد که حوثی‌ها ارسال هواپیماهای بدون سرنشین و پرتاب موشک‌ها از امتداد مرزها به داخل عربستان را متوقف خواهند کرد. یکی از ناظران ناامید یمنی [طرفدار آل‌سعود] می‌گوید: «این به حوثی‌ها فراتر از آنچه تصور می‌کردند، خواهد داد.» این توافق ممکن است در ماه‌های آینده امضا شود، شاید در شهر مقدس مکه و در حوالی تعطیلات رمضان امسال که در اواخر ماه مارس آغاز ‌شود.

   رویکرد جدید سیاست خارجی ریاض؛ اول عربستان‌سعودی
وقتی از دیپلمات‌های کشورهای حوزه خلیج‌فارس درمورد اولویت‌های کشورهایشان برای سال‌های پیش رو بپرسید، آنها تمایل دارند فهرست‌های بلندنظرانه‌ای ارائه دهند که در جایگاهی همچون سفارت کشورهای اسکاندیناوی چندان هم بیجا نشان نمی‌دهد: روابط اقتصادی با کشورهای درحال‌ توسعه، برنامه‌های بزرگ‌تر کمک خارجی و پیوستن به تلاش‌ها برای مبارزه با تغییرات آب‌وهوایی. اما به همین ترتیب وقتی آنها از همسایگان عرب‌شان می‌گویند -البته اغلب ترجیح می‌دهند چنین کاری نکنند- منطقه را به‌عنوان یک سربار توصیف می‌کنند. سعودی‌ها که از فساد بومی‌شده در لبنان خسته شده‌اند، کمک‌های مالی به موکلان سنتی خود را قطع کرده‌اند. درعین‌حال آنها تمایلی به ریختن پول بیشتر به مصر ندارند؛ کشوری که اکنون با دومین سقوط اقتصادی خود از سال 2016 دست‌وپنجه نرم می‌کند. مصر گودالی بی‌انتها از نیاز به‌نظر می‌رسد. علاوه‌بر این سعودی‌ها ممکن است به تونس که در بحران بدهی خود غرق‌ شده است کمک‌هایی ارائه دهند، البته فقط به این دلیل که مبلغ آن چندان زیاد نیست(شاید یک‌میلیارد دلار یا کمی بیشتر). 
در چنین شرایطی احیای روابط با دولت بشار اسد به این معنا نخواهد بود که سعودی‌ها برای بازسازی کشور ویران‌شده او پولی واریز می‌کنند، همچنین پایان دادن به جنگ در یمن هم به این معنا نخواهد بود که ریاض در راستای تلاش‌ها برای تامین بودجه بازسازی این کشور- که بانک جهانی نیاز 25 میلیارد دلاری را تخمین می‌زند- کار زیادی انجام خواهد داد. 
بسیاری از سعودی‌ها ازجمله مقامات رسمی، با نسخه‌برداری از الگوی دونالد ترامپ رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، این دوره را دوران «اول عربستان سعودی» می‌نامند؛ زمانی برای خرج کردن پول در خانه و کاهش گرفتاری‌های خارجی، به‌ویژه نسبت به موارد شکست‌خورده آن.