پروژه پایان ریزگردهای دریاچه ارومیه

ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه:ایام اخیر آنقدر بارندگی‌ها خوب بود و چشم مردم ایران به برف و باران عادت کرد که کمتر کسی حرف از خشکسالی‌ها زد و اگر هم حرفی درمیان بود، حول جبران و محاسبه میزان پوشش کمبودها با بارندگی‌های اخیر زده می‌شد. البته الان مساله ما نه بارندگی‌های اخیر است و نه ماجرای خشکسالی‌هایی که سال‌هاست کشور ما با آن دست‌وپنجه نرم می‌کند. می‌خواهیم بعد از مدتی دوباره از دریاچه ارومیه بنویسیم. دریاچه‌ای که سال‌های سال است با مساله خشکی روبه‌روست و علی‌رغم تمام اقدامات و تمهیداتی که صورت گرفت، تمام بودجه‌هایی که صرف شد و تمام وعده‌هایی که داده شد، هیچ‌وقت به آن شکوه و بزرگی قبلی خودش نرسید و سال‌هاست هر عکسی از ارومیه در رسانه‌ها منتشر می‌شود، پیوست غمنامه‌ای است از وضعیت نابه‌سامان دریاچه ارومیه که روزبه‌روز به خشک‌تر شدن و بعضا نابودی کامل نزدیک می‌شود. من هم چند ماه پیش بعد از انتشار تصاویری از ظاهر شدن برآمدگی‌های نمکی از کف دریاچه و خشک شدن بخش اعظمی از آن به ارومیه سفر کردم و روایتی از وضعیت دریاچه و اقدامات ستاد احیا نوشتم، اما خب همه اینها مثل تمام قبلی‌ها و قبل‌تری‌ها، کمکی به بهبود وضعیت نمی‌کرد و تنها راهی که تجویز می‌شد، حداقل از سوی برخی کارشناسان پیروی از تجویزات ستاد احیا و اجرای آنها بود. تجویزات و مصوباتی که به اذعان مدیرکل محیط‌زیست استان آذربایجان غربی روز گذشته، نصفه یکی از 26 مصوبه‌ای که برای احیای دریاچه ارومیه در دست اقدام است و باید اجرایی شود، با حضور رئیس‌جمهور اجرا شد. 

سامانه انتقال آب به دریاچه ارومیه
دیروز و همزمان با سفر رئیس‌جمهور به آذربایجان غربی این خبر در رسانه‌ها منتشر شد: «طرح بزرگ انتقال آب به دریاچه ارومیه همزمان با ولادت امام حسین(ع) و اعیاد شعبانیه با حضور سیدابراهیم رئیسی و علی سلاجقه رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست افتتاح شد. انتقال آب مازاد مناطقی چون سد کانی سیب به دریاچه ارومیه از جمله پروژه‌های سخت‌افزاری احیای دریاچه ارومیه است. پروژه انتقال آب کانی سیب به دریاچه ارومیه شامل ۳۶ کیلومتر تونل، ۱۱ کیلومتر کانال و ۲۸ کیومتر رودخانه گدار می‌باشد. با تلاش شبانه‌روزی تمامی دستگاه‌ها، پروژه تونل انتقال آب کانی سیب به دریاچه ارومیه در مدتی کمتر از هفت ماه در روز عید مبعث به اتمام رسید. در فاز نخست انتقال آب کانی سیب به دریاچه، برنامه‌ریزی شده است که ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب به دریاچه ارومیه منتقل شود. برای این طرح بیش از ۴هزار میلیارد تومان هزینه شده است. رهاسازی آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه در فصول غیرزراعی و با رعایت همه جوانب و میزان حقابه انجام می‌شود. در فصول زراعی هم اولویت تامین آب شرب و بعد از آن آب کشاورزی است و در صورت داشتن شرایط مطلوب و وضعیت منابع آبی، رهاسازی انجام خواهد شد. اگر وضعیت بارش‌ها در حوضه آبریز دریاچه ارومیه بیش از نرمال باشد امکان افزایش رهاسازی آب تا ۶۰۰ میلیون مترمکعب از طریق خط انتقال و تونل کانی سیب در فصول غیرزراعی وجود دارد.»
مشخصات این طرح هم به اذعان رسانه‌های دولتی از این قرار است:
تونل انتقال آب (خروجی از سد کانی سیب)، 36 کیلومتر طول و 5 و نیم متر قطر
کانال خروجی (از تونل انتقال به رودخانه گدارچای)، 11 کیلومتر طول و 10 متر قطر
رودخانه گدار چای (4 و نیم کیلومتر از رودخانه لایروبی شده است)، 28 کیلومتر طول
هزینه اجرای طرح 3 هزار و 500 میلیارد تومان
میزان انتقال آب در فاز اول 300 میلیون مترمکعب و فاز دوم 600 میلیون مترمکعب
هدف طرح: مهار آب‌های مرزی غرب کشور و انتقال آب به میزان 600 میلیون مترمکعب در سال و نجات دریاچه ارومیه و جلوگیری از خشک شدن آن

فعلا نصف یکی از ۲۶ مصوبه احیا اجرایی شده

برای اطلاع از اهمیت این پروژه و افتتاح این سامانه انتقال آب، لازم بود اطلاعاتی از وضعیت فعلی دریاچه ارومیه به دست می‌آوردم. قبل‌تر‌ها، یا به بیان بهتر خیلی قبل‌ترها، با مراجعه به سایت ستاد احیای دریاچه ارومیه این اطلاعات خیلی راحت قابل دستیابی بود و به‌روز می‌شد. منتها این بار و بعد از رجوع به این سایت، چیزی دستگیرم نشد و اطلاعات موجود حداقل برای چند ماه قبل بود. حتی اعداد و ارقام مربوط به تراز اکولوژیکی دریاچه هم به‌روز‌رسانی نشده بود و نمی‌دانم در حال حاضر آخرین تراز آب دریاچه روی چه عددی ایستاده و این عدد در مقایسه با قبل چه تغییری داشته و اساسا وضعیت این دریاچه بهتر شده یا بدتر. خلاصه از اینها گذشتم و به اطلاعاتی که از قبل داشتم، خصوصا آنهایی که بعد از سفر به ارومیه به دست آوردم رجوع کردم. علاوه‌بر اینها دو گفت‌وگو هم یکی با مدیرکل محیط‌زیست استان آذربایجان غربی و دیگری هم با محمد درویش، فعال و پژوهشگر محیط‌زیست انجام دادم که هر دو در ارتباط با اقدام روز گذشته رئیس‌جمهور و افتتاح سامانه انتقال آب به دریاچه ارومیه توضیحاتی ارائه کردند. توصیف یک خطی این افتتاح و اثرگذاری آن بر احیای دریاچه ارومیه می‌شود اینکه با این آبرسانی (فعلا 300 میلیون مترمکعب) می‌توان تا حدی مانع از بروز پدیده گردوخاک از بستر دریاچه شد. چون همان‌طور که گفتیم اطلاعات مربوط به دریاچه ارومیه مدت‌هاست به‌روز‌رسانی نمی‌شود، به اطلاعات قبلی استناد می‌کنیم.یکی از اصلی‌ترین دلایل خشکی دریاچه ارومیه کاهش محسوس حجم روان‌آب‌های ورودی به دریاچه ارومیه طی دهه‌های اخیر است. مضاف بر این براساس آمارهای سال 90 بیش از 88 هزار حلقه چاه دریاچه ارومیه را محاصره کرده‌اند که همین چاه‌ها عملا پیش از رسیدن هر آبی به دریاچه، آن را می‌بلعند. پله بعدی هم توسعه کشاورزی خصوصا کشت محصولات آب‌بر طی سالیان اخیر است که اندک حقابه باقیمانده را هم از دسترس دریاچه خارج می‌کند و این‌طور می‌شود که هر روز چشم‌مان با این اخبار آشنا می‌شود که تا سال فلان، دریاچه ارومیه کاملا خشک خواهد شد. با همه اینها اخیرا خبر از 26 طرح تصویب‌شده به گوش می‌رسد که گویا قرار است با اجرای این طرح‌ها، دریاچه ارومیه احیا شود. 
علی‌اکبر محرابیان‌ وزیر نیرو در آیین بهره‌برداری از سامانه انتقال آب به دریاچه ارومیه برنامه‌های در دست اقدام برای احیای دریاچه را مورد اشاره قرار داد و گفت: «اجرای پروژه خط انتقال پساب از آذربایجان شرقی به دریاچه، از دیگر اقداماتی است که در دست اجراست. برای احیای دریاچه ارومیه 26 برنامه تصمیم‌گیری شده است؛ هرچند بهره‌برداری از این سامانه انتقال آب، سنگین‌ترین برنامه بود و بیشترین اعتبار را نیز به خود اختصاص داد. طبیعتا اگر دیگر برنامه‌ها از جمله رعایت الگوی کشت و مصرف آب بخش کشاورزی به درستی انجام نشود، شاید نتوانیم به اهداف کامل طرح دست یابیم. خوشحالم که بگویم با بارش‌هایی که در دی و بهمن داشتیم، بخش قابل توجهی از کسری بارش‌های فصل پاییز جبران شد، اما ما 3 خشکسالی متوالی و سنگین را پشت سر گذاشته‌ایم و طبیعتا با دو ماه بارش خوب نمی‌توانیم شاهد بهبود کامل شرایط باشیم. علاوه‌بر اینکه براساس آمارها، بارش‌های شمال غرب کشور نسبت به دیگر نقاط 37 درصد کمتر بوده است.» محمدصادق معتمدیان دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه هم پیش از مراسم روز گذشته در ارتباط با احیای دریاچه ارومیه خاطرنشان کرد: «۲۶ برنامه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری برای احیای دریاچه ارومیه تصویب شده و رئیس‌جمهور و دولت سیزدهم بر احیای دریاچه ارومیه متمرکز هستند. تونل کانی سیب، تصفیه‌خانه‌های ارومیه و تبریز و مدیریت آب در حوزه کشاورزی، بخشی از این طرح‌ها هستند.»

کلید نجات دریاچه ارومیه در بخش کشاورزی است
سعید شهند، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان آذربایجان‌غربی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» به سامانه انتقال آب به دریاچه ارومیه اشاره کرد و گفت: «ستاد احیای دریاچه ارومیه 26 مصوبه برای احیای دریاچه ارومیه دارد. یکی از مهم‌ترین این پروژه‌ها در حوزه سخت‌افزاری انتقال آب از رودخانه زاب به سمت دریاچه ارومیه است. امروز این انتقال مسبب این است که تونل زده شود و کانال احداث شود و رودخانه لایروبی شود که این اتفاق افتاد و 36 متر تونل کار کردند، 11 کیلومتر کانال روباز کار کردند و 28 کیلومتر از رودخانه زاب را لایروبی کردند تا این آب وارد دریاچه ارومیه شود. یکی از 26 مصوبه همین بود که امروز فاز اول آن افتتاح شد. قرار است 600 میلیون مترمکعب آب از این کانال سالیانه به دریاچه ارومیه منتقل شود. از این میزان فاز اول امروز 300 میلیون مترمکعب با حضور آقای رئیس‌جمهور و آقای سلاجقه و وزیر نیرو افتتاح کردیم. احیای دریاچه پروسه طولانی‌مدتی است و الان حدود 3 دهه است که دریاچه ارومیه در وضعیت خشکسالی است. احیای آن زمانبر خواهد بود و برنامه احیای در آن 26 مورد است که امروز یکی از اینها در فاز اول به بهره‌برداری رسیده است. این آبی که وارد دریاچه می‌شود و 300 میلیون نیز در سال آینده بهره‌برداری خواهد شد، سالانه 600 میلیون مترمکعب می‌شود و دو پروژه داریم که تا سال آینده و در نیمه اول سال آینده افتتاح می‌شود که پساب آب تصفیه‌شده آب ارومیه است و این دو مورد نیز اضافه می‌شود و به نظر من به‌عنوان یک کارشناس محیط‌زیست، این اتفاق باعث می‌شود مشکل ریزگردهای نمکی که با وزش باد تشدید می‌شود و کشاورزی منطقه را به هم می‌ریزد کاهش یابد و کف دریاچه نمناک می‌شود و ریزگردها امکان از بین رفتن دارند. همچنین باز کردن سدهای بوکان و شهر‌‌چای است که بیشتر از سمت بوکان است و به سمت دریاچه ارومیه می‌رود و بستن سدهای کشاورزی است که مستقیم آب رودخانه‌های حوضه آبخیز به دریاچه می‌ریزد. این بارندگی هم اگر زیاد باشد و در این مدتی که مانده برف خوبی داشته باشیم و در بهار نیز چنانکه پیش‌بینی شده بارندگی خوبی داشته باشیم، احتمال می‌دهم وضعیت دریاچه ارومیه بهبود پیدا کند. سال 1402 برای ستاد احیای دریاچه ارومیه سال حوزه کشاورزی است. یعنی اکثر توجه ستاد احیا به بحث‌های کشاورزی خواهد بود و الگوی کشت و آبیاری نوین کشاورزی مورد توجه خواهد بود تا مصرف آب در بخش کشاورزی به حداقل برسد و ان‌شاءالله در سال 1402 برنامه در این زمینه خواهد بود. کلید نجات دریاچه ارومیه در بخش کشاورزی است. اینکه بتوانیم کشاورزی را به سمت کشاورزی پایدار سوق دهیم و کشاورزان منطقه آموزش ببینند و اقناع شوند از کشاورزی نوین بهره ببرند آب بیشتری به دریاچه ارومیه وارد می‌شود. این پازل 26 گانه است که امروز یک نیمی از یک قسمت را افتتاح کردیم. به‌نظر من امروز یک عید مضاعفی برای محیط‌زیست است که پیشنهاد دادم امروز را به نام دریاچه ارومیه نامگذاری کنند. یک اتفاق بزرگی افتاده و یک حرکت بسیار خوبی برای احیای دریاچه ارومیه را شاهد بودیم.»

راه‌های بهتری هم داشتیم؛این طرح مشکل ریزگردها را به تاخیر می‌اندازد
در ادامه محمد درویش، فعال و پژوهشگر حوزه محیط‌زیست هم در ارتباط با وضعیت حال و آینده دریاچه ارومیه ناظر به اجرای سامانه انتقال آب به این دریاچه به «فرهیختگان» گفت: «حقابه دریاچه ارومیه 1.3 میلیارد مترمکعب در سال است. از این رقم اگر فرض کنیم این میزان به دریاچه برسد که خیلی بعید می‌دانم، در طول مسیر کشاورزان منطقه اجازه نمی‌دهند این آب به دریاچه برسد، همان‌طور که این تجربه را درباره چشمه لنگان و خدنگستان در فریدون‌شهر اصفهان هم داریم که طرح انتقال آب را اجرا کردند که آب را به زاینده‌رود برسانند که اراضی کشاورزی بیشتر شد، اراضی دیم به اراضی آبی تبدیل شد. کلا تاکنون هیچ جایی را سراغ ندارید که طرح انتقال آب اجرا شود و وضعیت در حوضه مقصد بهتر شده باشد و در حوضه مبدا که وضعیت افتضاح می‌شود. بنابراین بر فرض این 300 میلیون را تفنگچی بگذارند و کسی را اجازه ندهند برداشت کند و این آب بیاید، این نه درصد حق آبه دریاچه ارومیه است. با توجه به اینکه تقریبا 500 میلیون مترمکعب آب در دریاچه ارومیه تبخیر می‌شود یعنی این حتی جوابگوی میزان تبخیر آب در این دریاچه نیست. نکته جالب این است که الان در بخش کشاورزی 6 میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌شود که اگر 20 درصد می‌توانستیم در این صرفه‌جویی ایجاد کنیم 2.1 میلیارد مترمکعب می‌شد که 4 برابر آبی که امروز آقای رئیس‌جمهور افتتاح کرد، بود. مضافا اینکه این طرح با چه پولی افتتاح شد؟ 1.1 میلیارد دلار این دوستان در ستاد دریاچه ارومیه هزینه کردند و خود آنها می‌گویند 83 درصد را خرج عملیات سازه‌ای کردند که عمدتا طرح انتقال آب بود. یعنی 900 میلیون دلار هزینه کردند تا چنین اتفاقی رقم بخورد. پرسش اصلی این است که چرا راه ساده‌تر و ارزان‌تر انتخاب نکردیم؟ به بهانه ناآبادانی یک منطقه دیگر یعنی سردشت تا یکی از سرشاخه‌های دجله که درنهایت به هورالعظیم و مناطق غربی کشور می‌رسد و با خشک شدن آنجا گردو خاک وارد کشور می‌شود، خارج از اینکه عراقی‌ها شکایت کنند یا نکنند، کلا این کار خردمندانه و اخلاقی نیست. چرا باید این میزان هزینه کنیم و این همه نارضایتی ایجاد کنیم و کار اصلی که در حوضه می‌توان انجام داد را انجام نمی‌دهیم؟ درست است که این یکی از 26 تاست، ولی یکی از این 26 مورد طرح نکاشت بود. اگر این طرح را اجرا کرده بودند که بعدا طرح بهکاشت کردند لازم نبود 25 مورد دیگر را اجرا کنیم. در هیات دولت گفتند چون اعتراض است و نماینده‌های مجلس گیر می‌دهند و استاندار آذربایجان‌غربی گیر می‌دهد طرح نکاشت را فعلا اجرا نکنیم. مثل این است که شما اصل دلیلی که فرزند شما از دست می‌رود را رها کنید و بگویید می‌خواهم برای او لباس برند بخرم. فرزند شما در حال مردن است اول باید این را درست کنید و بعد سراغ کیف و کفش او بیایید. اصل ماجرا همین است. اینها نتوانستند میزان تولید چغندر را در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه کاهش دهند. حتی آنقدر ضعیف عمل کردند که مجوز داده شد و کارخانه چغندرقند در این 8 سال در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه ساخته شد. همچنان با صادرات آب مجازی یعنی صادرات سیب و چغندر از حوضه آبخیر دریاچه ارومیه که به‌شدت با کمبود آب روبه‌رو است می‌خواهیم تولید پول کنیم. میزان آب مجازی که به بهانه صادرات کشاورزی یعنی تولید گوشت قرمز، تولید سیب، تولید چغندر‌قند و انگور و بقیه اقلام از حوضه آبخیز دریاچه ارومیه انجام می‌شود بیش از یک میلیارد مترمکعب در سال است. جلوی صادرات آب را نگیرید، مثل این است که بگوییم اشکالی ندارد خون از بدن ما خارج می‌شود و مقداری خون وصل می‌کنیم که جبران کند. آن یک مقدار یک‌سوم خونی است که از دست می‌رود یعنی درنهایت این خواهد بود ولی اصلا چرا باید این کار را کنیم به‌جای اینکه خون به او وصل کنیم او جلوی خونریزی را بگیریم. اصل 26 تا این بود که به سمت اقتصادی برویم که در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه آب‌محور نباشد و همه تخم‌مرغ‌ها را در سبدی نگذاریم که چشم آن به آسمان باشد. امسال حوضه آبخیز دریاچه ارومیه وضعیت بسیار نگران‌کننده دارد یعنی میانگین ریزش‌های آسمانی آذربایجان‌غربی 25 درصد کمتر از میانگین دراز‌مدت بوده و آذربایجان‌شرقی 44 درصد کمتر بوده است. کردستان که بهترین وضعیت را داشته 17 درصد کمتر از میانگین درازمدت بوده است یعنی حوضه آبخیز دریاچه ارومیه در شرایط خشکسالی است و کمتر از یک میلیارد مترمکعب آب دارد و فارغ از اینها تنها نکته مثبت ماجرا این است که هر یک قطره آبی که وارد دریاچه ارومیه شود باعث نم‌دار ماندن کف بستر می‌شود و باعث می‌شود گردو خاک و نمک در اثر باد بلند نشود و مشکل ریزگردها و کاهش سلامتی انسان‌ها به تاخیر بیفتد. به‌شدت مخالف نظریه‌ای هستم که می‌گوید نباید اجازه دهیم آب شیرین وارد دریاچه شود و سفره‌های آب شیرین را شور می‌کند و از بین می‌برد. این فکر آزمندانه است. مهم‌ترین کاری که باید انجام دهیم این است که این اکوسیستم را احیا کنیم و برای این کار هر یک قطره که وارد دریاچه می‌شود کمک می‌کند.»