ندا اظهری، مترجم:در فوریه 2020 همزمان با شروع همه‌گیری کرونا در دنیا بسیاری از معادلات جهانی به‌هم ریخت و حتی تعاملات کشورها با هم دچار تغییر و تحولات عظیمی شد. به دلیل فشار مضاعفی که در مدت زمانی کوتاه به بدنه علمی کشورها وارد شد، محققان و دانشمندان از کشورهای مختلف فرصت را غنیمت شمردند تا برای پیشبرد هرچه سریع‌تر پژوهش‌های خود با یکدیگر همکاری کرده و یافته‌های خود را از این ویروس به اشتراک بگذارند. دانشی که هر محقق به دامنه دانسته‌های دیگر محققان اضافه می‌کرد توانست دانشمندان دنیا را به سمت‌وسویی سوق دهد که پزشکان بتوانند در کوتاه‌ترین زمان به ساخت واکسن دست پیدا کنند به‌طوری که با وجود تمام ابهاماتی که نسبت به انتشار و انتقال ویروس کرونا وجود داشت، تنها یک سال بعد از شروع همه‌گیری، موفق شدند نخستین واکسن پیشگیری‌کننده از ابتلا به ویروس را تولید کنند. 

 مرکزیت آمریکا در همکاری‌های کرونایی دنیا
به گزارش بنیاد ملی علوم آمریکا، اما آنچه همه‌گیری کرونا بیش از همه آشکار کرد، ماهیت مشارکتی و همکاری شرکت‌های علوم و فناوری جهانی بود. تحقیقات صورت گرفته مرتبط با کرونا، شبکه‌های همکاری بین‌المللی گسترده و نقش مرکزی آمریکا را در این میان نشان می‌دهد. این ارزیابی‌های شبکه‌ای، مرکزیت کشورهای عمده تحقیقاتی آمریکا، چین، انگلیس، 27 کشور اتحادیه اروپا و ژاپن را نمایان می‌کند. نمودارها حکایت از همکاری‌های قوی و تنگاتنگ میان آمریکا و نویسندگان و محققان چینی، انگلیسی و کانادایی دارد. تجربه‌ای که آمریکا در دوران همه‌گیری کرونا پشت سر گذاشت، نابرابری‌ها در آموزش حوزه‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM) آمریکا و نیروی کار فعال در این حوزه را در این کشور برجسته کرد درحالی‌که همزمان، نیاز به وجود یک شرکت علمی و مهندسی قدرتمند و منعطف را نشان می‌دهد که بتواند به سرعت با بحران‌های جهانی اضطراری روبه‌رو شود و بسیاری از نیازهای ضروری جامعه را در مدت زمان اندکی فراهم کند. در میان اختلالات و در عین حال پیشرفت‌هایی که به دنبال مواجهه با همه‌گیری کرونا در این کشور ایجاد شد، به نظر می‌رسد اعتماد عمومی مردم به علم و چگونگی به‌تصویرکشیدن پژوهش‌های کرونایی از سوی رسانه‌ها به‌شدت حمایت عمومی آمریکا از علم کرونایی را تحت تاثیر قرار داده است. بررسی‌هایی که در ژانویه 2021 در آمریکا صورت گرفت نشان داد که 22 درصد از آمریکایی‌هایی که تزریق واکسن را انجام نداده‌اند، اظهار کردند که هرگز این واکسن را تزریق نخواهند کرد. آنها دلیل عمده این تصمیم خود را عدم اعتماد به واکسن‌های کرونایی یا دولت عنوان کردند. 

 روایتی از مشارکت علمی ایران در حوزه کرونا
هرچند نمی‌توان برای مطالعه و بررسی فعالیت‌های علمی پژوهشگران ایرانی صرفا به آمارهای خارجی بسنده کرد اما مرور آن خالی از لطف نیست، آن هم در زمانی که پروژه تحریم‌ها حتی عرصه فعالیت‌های علمی را هم تحت‌تاثیر قرار داده است. 
ایران هم جزء کشورهای فعال در زمینه همکاری با کشورهای دیگر جهان در تولید مقالات کرونایی بود که در همکاری با آمریکا 221 مقاله، در همکاری با انگلیس 101 مقاله، در همکاری با ایتالیا 88 مقاله، در همکاری با کانادا 81 مقاله، در همکاری با هند 55 مقاله، با استرالیا 54 مقاله و با چین 52 مقاله را -که طبق آمار بیشترین تولید مقاله مشترک ایران با آمریکا بوده- ارائه داد. 

 کرونا همکاری‌های علمی بین‌المللی را گسترش داد
به گزارش nature، دفتر سیاست علوم و فناوری آمریکا به‌عنوان آژانسی که کنگره‌هایی را پیرامون موضوعات علمی برگزار می‌کند، در دهه 1990 میلادی اعلام کرد که حدود یک‌سوم از کسانی که در سطح بین‌المللی همکاری می‌کردند اصالتا از کشوری دیگر بودند و با همکاران خود در آن کشور ارتباط داشتند و یک‌سوم دیگر از این افراد در آمریکا فعالیت می‌کردند. دانشمندان در حال حفظ ارتباطاتی به صورت محلی بودند که این روند تا امروز هم ادامه دارد. مطالعاتی که در سال 2020 انجام شد نشان می‌دهد که میزان استنادها به مقالات در دوران کرونایی به‌طور مداوم بیانگر سیر صعودی است. یکی از عواملی که تعداد همکاری‌های بین‌المللی را صعودی کرده، ظهور چین به‌عنوان یک ابرقدرت پژوهشی در دنیاست. اگرچه بیشتر مقالات چین کاملا در داخل کشور تالیف می‌شوند، اما حجم انتشار مقالات به این معناست که این کشور را به‌عنوان شریک بین‌المللی پیشرو برای محققان در بسیاری از کشورهای دیگر تبدیل کرده است. یکی از فرآیندهایی که محققان مورد توجه قرار داده‌اند این است که افزایش همکاری‌های بین‌المللی بیشتر میان سه یا چند کشور دیده می‌شود که 30 درصد همکاری‌های بین‌المللی و 7 درصد کل مقالات پژوهشی را به خود اختصاص می‌دهند. 

 گسترش شرکای علمی آمریکا و رکود تولید مقالات چین
در اوایل همه‌گیری کرونا، رهبران علمی به‌طور گسترده‌ای درباره اعمال نفوذ دانش جهانی و همکاری با یکدیگر بحث کردند. طبق آمارهای اعلام شده، ماه‌های نخست همه‌گیری کرونا بیشترین همکاری‌های بین‌المللی پیرامون مقالات مرتبط با کووید- 19 در مقایسه با پژوهش‌های غیرکرونایی منتشر شد، اما این همکاری‌ها نسبت به پژوهش‌های کرونایی در سال‌های قبل کمتر شده بود. در این میان، آن دسته از گروه‌هایی که گرایش بین‌المللی دارند، کشورهای بیشتری را شامل می‌شوند که این امر در دوران همه‌گیری بیشتر صدق می‌کرد. محققان به‌ویژه توجه خاصی به همکاری بین آمریکا و چین به‌عنوان دو کشور دارای بزرگ‌ترین خروجی علمی داشته‌اند به‌طوری که طبق آمار، در ماه‌های نخست همه‌گیری، تعداد مقالاتی که با همکاری این دو کشور تولید شد در مقایسه با همکاری هر دو کشور دیگری بیشتر بوده‌ است. همچنین، مقالات مشترک کرونایی این دو کشور بالاتر از سایر مقالات علمی غیرکرونایی بوده است. اما با فراتر رفتن همه‌گیری کرونا، آمریکا برای توسعه همکاری‌های خود با کشورهای دنیا برای تولید مقالات کرونایی، به همکاری با دیگر کشورها از قبیل انگلیس روی آورد و این با کاهش سهم چین در تولید مقالات کرونایی همزمان شد و دولت این کشور هم جریان اطلاعات پیرامون کووید- 19 را محدود کرد. این دلایل باعث شد که درنهایت در سال 2020، گسترش همکاری‌ها میان آمریکا و انگلیس پررونق‌تر از همکاری آمریکا با چین شده و حجم مقالات مشترک تولید شده هم بالاتر رود. یافته‌ها نشان می‌دهد که بیشترین حجم همکاری‌های بین‌المللی با کشورهای ثروتمند و توسعه‌یافته بوده که بیشتر روی درمان‌ها و تولید واکسن‌های کرونا بوده است که در زیرساخت‌های بیمارستانی مورد استفاده قرار می‌گیرند. به گزارش بنیاد ملی علوم آمریکا، در مطالعاتی که روی 50 کشور انجام شده، مشخص است که آمریکا در مرکز همکاری‌های بین‌المللی قرار گرفته که بیشترین تولید مقاله مشترک را با چین و انگلیس دارد و در رتبه‌های بعدی، ایتالیا، هند، اسپانیا، آلمان، کانادا، فرانسه و برزیل بیشترین همکاری‌ها را در تولید مقالات کرونایی با آمریکا داشته‌اند. 

 مشارکت 128 کشور و 23 هزار نویسنده در مقالات کرونایی
یافته‌ها حکایت از آن دارد که تعداد مقالات و نسخه‌های پیش از انتشار مقالات کرونایی از 5 هزار مقاله در سه‌ماهه نخست شروع همه‌گیری کرونا به 150 هزار مقاله یا بیشتر تا انتهای 2020 رسید. بررسی‌های مجله nature نشان می‌دهد که اگرچه شمار مقالات مشترکی که بین نویسندگان و محققان آمریکایی و چینی انجام شده در حال افزایش است، اما بخشی از همکاری‌های بین‌المللی چین که نویسندگان و محققان آمریکایی را شامل می‌شود، از سال 2017 کاهش یافته است. این در حالی است که سهم مقالات مشترک آمریکا با برخی دیگر از کشورها مانند انگلیس و استرالیا از 2020 به بعد افزایش یافت. همین‌طور، کاهش همکاری‌های بین‌المللی از جمله همکاری با چین، برای نخستین بار در سال 2020 و بعد از افزایش دو دهه‌ای دچار رکود شد. همچنین مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد که سیاست‌های ملی‌گرایانه نیز روی روند همکاری با سایر کشورها تاثیر می‌گذارد. به‌عنوان مثال، خروج انگلیس از اتحادیه اروپا که اثرات زیادی روی این کشور به‌جا گذاشت، موانعی را پیش روی برخی دانشمندان قرار داد که به دنبال مهاجرت به این کشور بودند. این روند همکاری‌های درازمدت، این فرصت را پیش روی محققان قرار داد تا داده‌های مطالعاتی و پژوهشی خود را آزادانه‌تر به اشتراک بگذارند. اما از سوی دیگر، یافته‌ها نشان داد اگر نیازی به ایجاد روابط شخصی برای دسترسی به داده‌های پژوهشی وجود نداشته باشد، فشار برای داده‌های رایگان ممکن است همکاری‌های بین‌المللی را کاهش دهد. به گزارش ncbi، تجزیه‌وتحلیل 5827 سند پژوهشی نشان می‌دهد که 128 کشور، 23 هزار و 127 نویسنده و 6349 موسسه در دوران همه‌گیری به انتشار مقاله پرداختند که از بین تمام این کشورها، سهم آمریکا، چین، انگلیس و به دنبال آنها ایتالیا بالاترین حجم انتشار مقاله را در 6ماهه نخست همه‌گیری داشته‌اند. 
به گزارش sciencebusiness، پیامدهای اقتصادی ناشی از همه‌گیری کرونا که اقتصاد برخی کشورها را به رکود رساند، به‌شدت هزینه‌های شرکت‌ها را برای تحقیق و نوآوری کاهش داد. در عین حال دولت‌هایی که بدهی‌های مالی بالایی داشتند را با چالش تامین مالی برنامه‌های تحقیق و توسعه ملی روبه‌رو کرد. در چند ماه نخست شروع همه‌گیری، نهادهای مالی پژوهشی در کشورهایی که داده‌های مربوط به آنها در دسترس است، حدود 5 میلیارد دلار برای بودجه‌های اضطراری R&D کرونا هزینه کرده‌اند که از این مقدار، 850 میلیون دلار سهم سرمایه‌گذاری اروپا بوده است. کشورهای «همکاری و توسعه اقتصادی» (OECD) که 38 عضو از پردرآمدترین کشورهای دنیا را شامل می‌شوند، در بخش‌های دیجیتال و دارویی فعالیت می‌کنند. سرمایه‌گذاری R&D این کشورها در سال 2020 افزایش یافت درحالی‌که بخش‌های خودرویی، هوافضا و دفاعی روند کاهشی را در هزینه‌های R&D، فروش و بهره‌وری پشت سر گذاشت. حدود 75 هزار مقاله علمی درباره کرونا طی 11 ماه تا انتهای سال 2020 منتشر شد که همان‌طور که اشاره کردیم، آمریکا و چین بیشترین سهم را داشته‌اند و یک‌چهارم سهم باقی‌مانده از آن دیگر کشورها بوده است. بیش از سه‌چهارم مقالات علمی کرونایی هم به صورت مقالات رایگان و آزاد در دسترس محققان قرار گرفت. 

همه‌گیری چالش‌های علمی چین و آمریکا را تشدید کرد

«موسسه کمی علوم زیستی» (QBI) آمریکا که در دانشگاه کالیفرنیا، سن فرانسیسکو واقع شده، با گردهم آوردن 10 دانشمند کار خود را برای پژوهش‌های کرونایی آغاز کرد. این تعداد در مدت زمان کوتاهی به 12 گروه و سپس به 42 گروه اضافه شدند. ماحصل این همکاری انتشار مقالات پژوهشی در چند ماه نخست شروع به کار این موسسه بود که برهمکنش‌های پروتئینی و سایر ویژگی‌های ویروس SARS-CoV-2 را ترسیم می‌کردند که به شناسایی کاندیدهای دارویی کمک کرد. در این همکاری‌ها، سرمایه‌گذاران و شرکای صنعتی نیز حضور داشتند و این را می‌توان یکی از دلایل بارز موفقیت سریع تولید واکسن کرونا در دنیا عنوان کرد. همه‌گیری کرونا با تمام اتفاقات ریز و درشتی که رقم زد، همکاری‌ها و تعاملات پژوهشی را تا سال‌ها تحت تاثیر قرار داد. اما این همه‌گیری چالش‌هایی را در همکاری‌های بین‌المللی ناشی از تنش‌های سیاسی طولانی‌مدت به‌ویژه میان آمریکا و چین تشدید کرد. Nature در تحلیل‌های خود عنوان کرده است که رشد همکاری‌های پژوهشی مربوط به دو کشور به دلیل تنش‌های سیاسی ایجاد شده پیش از کرونا به‌شدت تحت تاثیر قرار گرفته و کاهش یافته بود. 

 بودجه‌های پژوهشی در دوران کرونایی
به گزارش oecd-ilibrary، همه‌گیری کرونا بسیج جهانی سرمایه‌گذاران و سازمان‌های پژوهشی دنیا را به‌دنبال داشت تا از تمام ظرفیت‌های خود برای پیشبرد پژوهش‌ها استفاده کنند. سرمایه‌گذاران تحقیقاتی در همان ماه‌های نخست شروع همه‌گیری مکانیسم‌های سریع تامین بودجه را درنظر گرفتند تا بتوانند در کمترین زمان به این همه‌گیری واکنش نشان دهند. سرمایه‌گذاری‌های انسان‌دوستانه هم در این بازه زمانی تا حد زیادی افزایش یافت تا پژوهش‌های بین‌المللی رونق پیدا کند. آمارهای به‌دست‌آمده از ابتکارات بودجه‌های پژوهشی عمده در دنیا حکایت از آن دارد که بیش از 7 میلیارد دلار از منابع جدید در 9 ماه نخست سال 2020 اختصاص پیدا کرد. بیش از 5 میلیارد دلار برای طرح‌های بودجه‌های پژوهشی عمومی با حمایت آژانس‌ها و سازمان‌های ملی تحقیقات عمومی اعلام شد که شامل 300 میلیون دلار برای منطقه آسیا و اقیانوسیه به استثنای چین، بیش از 850 میلیون دلار برای اروپا و بیش از 3.5 میلیارد دلار برای آمریکای شمالی اختصاص یافت. این ارقام شامل منابع داخلی نمی‌شود که ازسوی سازمان‌ها برای انجام پژوهش‌های کرونایی اختصاص داده شده بود. حدود 2 میلیارد شامل مبالغ بخش‌های خصوصی و دولتی از طریق ائتلاف نوآوری آمادگی اپیدمی و ائتلاف‌های جهانی برای واکسن‌ها و ایمن‌سازی پژوهش‌های بین‌المللی هزینه شد که تمرکز آن روی توسعه واکسن‌های کووید- 19 بوده است. دست‌کم 550 میلیون دلار نیز ازسوی بنیادهای خیریه برای پیشبرد پژوهش‌های کرونایی درنظر گرفته شد. در این بین، یک میلیارد دلار هم از سوی شرکت‌های خصوصی برای پژوهش‌های خصولتی اختصاص یافت. در آمریکا حدود 40 درصد معادل 75 میلیون دلار از منابع بنیاد ملی علوم آمریکا اختصاص‌یافته به پژوهش‌های کرونایی تا پایان اکتبر 2020، از بودجه 190 میلیون دلاری مازاد ارائه‌شده توسط کنگره آمریکا تامین شده بود. در فرانسه، سهم منابع جدید بودجه‌ای تامین‌شده از وزارت علوم و تحقیقات بالاتر از این مقدار بوده است. به گزارش xinhuanet، دولت چین در نوامبر 2020 که روزهای آغازین همه‌گیری کرونا بود، قریب 61 میلیارد و 730 میلیون دلار بودجه مالی را برای مقابله با کرونا اختصاص داد.