اینستکس پوشالی

سیدمهدی طالبی، خبرنگار:اروپا سازوکار مالی «اینستکس» را که عملا بی‌فایده بود، به‌طور رسمی متوقف کرده است؛ اقدامی که بیشتر از اقتصاد در حوزه سیاسی دارای معناست. ارزش این سازوکار از ابتدا نیز بیشتر سیاسی ارزیابی می‌شد. اینستکس به زعم به‌وجود‌آورندگانش، یک کانال مالی برای مبادله تجاری با ایران در شرایط خروج ترامپ از توافق هسته‌ای و اعمال تحریم‌های یکجانبه بر تهران بود. 
ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه روز گذشته (دوشنبه) در واکنش به توقف رسمی اینستکس که در پایان ژانویه سال جاری میلادی انجام شد گفت: «[توقف سازوکار] نشانه دیگری از عدم التزام دولت‌های اروپایی به تعهدشان در مسیر جبران خروج غیرقانونی و یکجانبه آمریکا از برجام بود». کنعانی تاکید کرد: «در‌حالی‌که دولت‌‌های اروپایی ملتزم و متعهد شده بودند خروج یکجانبه آمریکا را جبران کنند و مکانیسم‌هایی ازجمله اینستکس را تعریف کرده بودند متاسفانه دولت‌های اروپایی ملتزم به تعهد خود نبودند و اقدام لازم را انجام نداد.»
اسفندیار باتمانقلیچ، موسس و مدیرعامل اندیشکده اقتصادی بورس و بازار در وبسایت این موسسه برای اولین بار در گزارشی خبر توقف اینستکس را اعلام کرده بود. او در‌این‌باره نوشته بود: «تصمیم به انحلال این شرکت به دنبال موجی از تحولات مانند عدم احیای برجام، ادعای فروش پهپاد‌های ایرانی به روسیه به‌منظور استفاده در جنگ اوکراین و ناآرامی‌ها صورت گرفت و تصمیم‌گیرندگان معتقدند که مجموعه این تحولات ادامه فعالیت اینستکس را از نظر سیاسی غیرقابل دفاع می‌کند.»
با این وجود باتمانقلیچ با اذعان به بی‌عملی اروپا آورده بود: «اما بیشتر تقصیر شکست اینستکس باید متوجه اروپایی‌ها باشد چراکه شکست این شرکت پیش از تحولات اخیر در ایران قطعی شده بود. مقامات اروپایی وعده یک پروژه تاریخی برای اثبات حاکمیت اقتصادی خود را دادند، اما آنها هرگز واقعا به این وعده متعهد نشده و نماندند.»
علی‌رغم ابراز خوشبینی‌ها نسبت به فعالیت سازوکار مالی اروپا در ابتدای مطرح شدنش اما رهبران ایران از همان زمان ناکارآمدی آن را در سایه تردید نسبت به نیات غرب، پیش‌بینی می‌کردند. آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب در جریان سخنرانی نوروزی خود در اول فروردین 1398 با اشاره به عمل نکردن اروپا به وظایف و تعهدات خود در چارچوب توافق هسته‌ای اعلام کردند: «کانال مالی اروپا که اخیرا مطرح کردند، بیشتر به یک شوخی تلخ شبیه است.»
با این وجود کارگزاران سیاسی ایران تلاش کردند تا حد ممکن به اروپا برای اثبات نیات خود فرصت دهند. سید‌عباس عراقچی معاون سیاسی وقت وزارت امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران روز 7 تیر 1398 پس از جلسه کمیسیون مشترک برجام با حضور اعضای باقی‌مانده این توافق گفت: «اینستکس عملیاتی شده است و دو تا سه مورد کاری هم الان در حال انجام شدن است و به‌زودی ظرف روزهای آینده تبادل مالی از طریق اینستکس انجام خواهد شد.» او در تاریخ 7 اسفند 1398 نیز اعلام کرد: «اینستکس تقریبا به مراحل عملیاتی رسیده است.»
اظهارات مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران نشان می‌دهد اینستکس در برهه‌ای علائم حیاتی از خود بروز داده بود. با‌این‌حال در ادامه بی‌عملی اروپا این نفس کم‌رمق را نیز از بین برد. 
اعلام توقف اینستکس می‌تواند به نوعی اعلام مرگ برجام از سوی آمریکا باشد. پیشتر در ویدئویی که به تاریخ ۲۰ دسامبر (۲۹ آذر)، در رسانه‌های اجتماعی از جو بایدن رئیس‌جمهور آمریکا منتشر شده بود، او در پاسخ به سوالی درباره توافق هسته‌ای گفته بود: «[برجام] مرده است اما اعلام نمی‌کنیم. داستانش طولانی است.»
ماه قبل نیز پارلمان اروپا در روز 18 ژانویه (۲۸ دی) به طرحی رای داد که از اتحادیه اروپا و کشورهای عضو درخواست می‌کرد نام سپاه پاسداران را در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار دهند. با این وجود پس از تهدید تهران مبنی‌بر خروج از NPT در صورت تروریستی اعلام شدن سپاه از سوی نهاد اجرایی اروپا، شورای اروپایی از این اقدام خودداری کرد. این تحولات نشان می‌دهد چیزی از برجام باقی نمانده است و غرب تنها نمی‌خواهد لقب «قاتل توافق» را بگیرد. 

  استقلال پر؛ فرار به آغوش آمریکا
اینستکس در سال 2019 در بحبوحه جنگ‌های تجاری ترامپ علیه تمام رقبا به جریان درآمد. در آن برهه آمریکا نه‌تنها ایران را در قالب سیاست «فشار حداکثری» تحریم کرده بلکه با ابزارهای فیزیکی یک جنگ اقتصادی بزرگ را نیز کلید زده بود. دامنه سلطه‌طلبی‌های تجاری واشنگتن همزمان دامنگیر چین و حتی اروپا شد به‌گونه‌ای که ترامپ آشکارا آنها را دشمنان کشورش می‌خواند. 
اروپا در چنین شرایطی به سمت سازوکارهای مالی ویژه‌ای گام برداشت که تحت نام‌های SPV و INSTEX قرار بود مسیرهایی برای تبادلات تجاری خارج از اراده آمریکا ایجاد کنند. در آن زمان حتی چین و کشورهای اروپایی در مقابل جنگ تجاری ترامپ و تحمیل تعرفه بر کالاهای وارداتی به آمریکا، با یکدیگر هماهنگ شده و به طعنه ناسیونالیسم اقتصادی وی را در تضاد با اصول تجارت آزاد توصیف می‌کردند. 
SPV و INSTEX می‌توانست بسترهایی برای حفظ روابط تجاری با قدرت‌های اقتصادی مانند چین باشد که آمریکا خواهان خروج اروپا از همکاری با آن در حوزه‌هایی مانند «ابتکار کمربند جاده» و نسل پنجم ارتباطات (5G) بود. واشنگتن همچنین می‌کوشید اروپا را از تکمیل خط لوله انتقال گاز روسیه با نام «نورد‌استریم-2» باز دارد و در این راستا چند شرکت اروپایی را نیز تحریم کرد. 
امروز اما اروپا با روسیه در جنگی فراگیر قرار دارد که در حوزه اقتصادی‌اش منجر به توقف واردات انرژی از این کشور شده است. در پرونده چین نیز اروپا گام‌های بیشتر و محکم‌تری را پشت سر آمریکا بر می‌دارد. 
توقف فعالیت اینستکس به‌طور مستقیم اعلام مرگ اروپایی برجام و به‌طور کلان پایان ایده‌های مبتنی‌بر استقلال اروپا از آمریکاست.