ندا اظهری، مترجم:یک روز از زمین‌لرزه مهیب 7.8 ریشتری ترکیه که در سوریه و چند کشور همجوار احساس شد، می‌گذرد اما هنوز پس‌لرزه‌هایی در این منطقه رخ می‌دهد که بزرگ‌ترین آنها 7.5 ریشتر بوده و شدت تخریب‌های زلزله نخست را دوچندان کرده است. تصاویری که از نخستین ساعات اولیه وقوع این زمین‌لرزه در رسانه‌های دنیا مخابره شده، شاید نتواند عمق فاجعه را به تصویر بکشد اما گوشه‌هایی از درد و رنج و ویرانی‌های این زلزله را نشان می‌دهد. در پسِ زلزله‌های شدیدی که در دنیا به وقوع می‌پیوندند، غالبا حرف‌وحدیث‌های زیادی مطرح می‌شود و زمین‌لرزه ترکیه هم بی‌نصیب از این امر نبود اما آنچه کارشناسان و محققان عنوان کرده‌اند، این زلزله هم مانند بسیاری از زمین‌لرزه‌هایی که در دنیا رخ می‌دهند، علتی علمی داشته است. 

  ترکیه؛ منطقه‌ای زلزله‌خیز
به گزارش theconversation، منطقه ترکیه به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی سه صفحه تکتونیکی آناتولی، عربی و آفریقا که تشکیل‌دهنده پوسته زمین هستند، مستعد وقوع زمین‌لرزه‌های شدید و متعدد است. صفحه عربستان به سمت شمال، به سمت اروپا حرکت می‌کند و باعث می‌شود صفحه آناتولی که ترکیه روی آن قرار گرفته، به سمت غرب رانده شود. حرکت صفحه‌های تکتونیکی باعث ایجاد فشار روی مناطق گسل در مرزهای آنها می‌شود. آزاد شدن ناگهانی این فشار است که موجب زمین لرزه و لرزش زمین می‌شود. زلزله‌شناسان مدرن از مقیاس بزرگی لحظه‌ای استفاده می‌کنند که نشان‌دهنده مقدار انرژی آزاد شده توسط زلزله است. این مقیاس غیرخطی است به‌گونه‌ای که هر پله به بالا نشان‌دهنده 32 برابر شدن انرژی آزادشده است. این بدان معناست که یک زلزله 7.8 ریشتری درواقع حدود 16 هزار برابر بیشتر از زلزله‌هایی با بزرگی متوسط 5 ریشتری که معمولا در این منطقه اتفاق می‌افتند، انرژی آزاد می‌کند. هرچه زلزله بزرگ‌تر باشد، ناحیه گسل بزرگ‌تری جابه‌جا خواهد شد. برای چیزی به بزرگی 7.8 ریشتر، احتمالا در منظقه‌ای به طول 190 کیلومتر و عرض 25 کیلومتر حرکت کرده است. این بدان معنی است که لرزش در یک منطقه بسیار بزرگ احساس می‌شود. 
به گزارش nature، بسیاری از مناطق ترکیه روی صفحه «آناتولی» بین دو گسل بزرگ «آناتولی شمالی» و گسل «آناتولی شرقی» قرار گرفته است. به گفته «دیوید روتری»، زمین شناس دانشگاه Open انگلیس، این صفحه تکتونیکی که کشورهای عربی از جمله سوریه را روی خود جای داده، به سمت شمال به حاشیه جنوبی اوراسیا برخورد کرده و ترکیه را مجبور می‌کند به سمت غرب تحت فشار قرار گیرد. از آنجایی که گسل‌ها به آرامی قادر به جابه‌جایی و حرکت نیستند، هنگام حرکت به یکدیگر می‌چسبند، از این‌رو، رها شدن این حرکت در امتداد گسل همان چیزی است که باعث ایجاد یک زلزله بزرگ مانند آنچه دو روز پیش رخ داد، می‌شود. کانون چنین زمین‌لرزه‌ای از اهمیت کمتری نسبت به طول گسل در طول خط گسل (حدود 100 کیلومتر) برخوردار است. این بدان معناست که هر نقطه‌ای که در 100 کیلومتری امتداد گسل قرار داشته باشد، همان گسل عملا مستعد وقوع زمین‌لرزه است. ترکیه سالانه حدود دو سانتی‌متر به سمت غرب در امتداد گسل شرقی آناتولی حرکت می‌کند. نیمی از طول این گسل در حال حاضر با زمین‌لرزه‌هایی که در دو روز گذشته رخ داده، فعال شده است. «سیحون پوسکولجو»، زلزله‌شناس و هماهنگ‌کننده بنیاد زلزله ترکیه که در استانبول مستقر است، عنوان می‌کند که مردم ترکیه با توجه به قرار گرفتن این کشور روی این گسل به خوبی از آسیب‌پذیری خود در برابر زلزله آگاه هستند. او که به تازگی از شهر‌های مختلف ترکیه بازدید کرده و آموزش‌هایی را پیرامون آگاهی عمومی نسبت به زلزله داده، وقوع زمین‌لرزه را دور از ذهن نمی‌دانست و نسبت به وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ در این کشور هشدار داده بود. 

  ساختمان‌ها در ترکیه و سوریه آسیب‌پذیرند
اغلب مردم در زمین‌لرزه‌ها به دلیل برخورد آجر و سنگ‌های بنا جان خود را از دست می‌دهند. طبق گزارش مرکز زمین‌شناسی آمریکا، مردم منطقه جنوبی ترکیه معمولا در ساختمان‌هایی زندگی می‌کنند که اغلب به دلیل بناهای آجری تقویت نشده و قاب‌های بتنی کم‌ارتفاعی که در آنها به کار رفته، در مقابل لرزش‌ها و تکان‌های زمین‌لرزه آسیب‌پذیرند. در مطالعاتی که یکی از استادان دانشگاه فنی خاورمیانه به همراه همکارانش در ماه مارس پیرامون علم دینامیک خاک و مهندسی زلزله انجام دادند، نشان می‌دهد که مرکز «قاضی آنتپ» به‌طور بالقوه، آسیب متوسط تا شدیدی را در اثر زمین لرزه‌های بزرگی به وسعت 6.5 ریشتر به بالا تجربه خواهد کرد؛ چراکه بیشتر ساختمان‌های این منطقه شامل سازه‌های آجری نامرغوبی هستند که در فاصله بسیار کمی نسبت به یکدیگر ساخته شده‌اند. در زمین لرزه 7.4 ریشتری که در سال 1999 میلادی در 11 کیلومتری جنوب شرقی ازمیت رخ داد، بیش از 17 هزار نفر جان خود را از دست داده و بیش از 250 هزار نفر هم بی‌خانمان شدند. بعد از وقوع این تراژدی، دولت ترکیه ضوابط ساختمانی جدید و سیستم بیمه اجباری زلزله را ارائه کرد تا در صورت وقوع اتفاقی دیگر، افراد در این زمینه کمتر دچار مشکل شوند. به گزارش aljazeera، طرح اقدام و استراتژی ملی زلزله ترکیه طی سال‌های 2012 تا 2023 نشان داده است که چگونه مهاجرات گسترده و سریع به این کشور در طول دهه 1950 منجر به توسعه شهری با نظارت ضعیف شد و شهرها را در برابر حوادث طبیعی به‌شدت آسیب‌پذیر کرد. بنابراین، قانون جدید نظارت‌های دقیقی را به ساختمان‌سازی و بررسی‌های دقیق بر سازه‌های ساخته شده معطوف کرد. با وجود این، بسیاری از ساختمان‌ها که تحت‌تاثیر لرزه‌های دو روز گذشته ویران شدند و آسیب دیدند، پیش از سال 2000 میلادی ساخته شده بودند. اما وضعیت در سوریه وخیم‌تر است؛ جایی که 12 سال جنگ، استانداردهای ساختمان‌سازی را از بین برده است. زمین‌لرزه‌های دو روز گذشته بیش از همه مناطق شمال غربی سوریه را تحت تاثیر قرار داده و گزارش‌ها از فروریختن ساختمان‌ها در حلب و ادلب حکایت دارد. برای ساختمان‌های آسیب‌دیده در سوریه که بازسازی شده‌اند، از مواد بی‌کیفیت یا هر مصالحی که در دسترس است، استفاده کرده‌اند. براثر این زمین‌لرزه شدید، بیش از 5600 ساختمان در جنوب شرقی ترکیه تخریب شده است که دست‌کم دو بیمارستان در نقاط مختلف این منطقه هم جزء آنها بوده‌اند. 

  بزرگ‌ترین زمین‌لرزه 84 سال اخیر ترکیه
به گزارش phys، ترکیبی از عوامل مختلف هستند که زمین لرزه‌های قدرتمندی را ایجاد می‌کنند که نمونه‌ای از آن را در دو روز گذشته در ترکیه و سوریه شاهد بودیم. طبق شواهد به دست آمده، این زمین‌لرزه مهیب به دلیل قدرت بالای تخریبی که داشت، بزرگ‌ترین زلزله در ترکیه از سال 1939 عنوان شده است. ترکیه یکی از فعال‌ترین مناطق زلزله‌خیز جهان به شمار می‌رود. از دیگر زمین‌لرزه‌های شدید ترکیه می‌توان به زمین ‌رزه سال 1999 در امتداد خط گسل آناتولی شمالی در منطقه «دوزچه» در شمال ترکیه اشاره کرد که 17 هزار کشته بر جای گذاشت. اما زلزله اخیر در جهت مقابل یعنی در گسل آناتولی شرقی رخ داد. گسل آناتولی شرقی طی دو قرن گذشته زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 7 ریشتر نداشته و همین امر باعث شده بود نسبت به آن بی‌توجه شوند. با توجه به سطحی بودن زمین‌لرزه اخیر ترکیه، انرژی آزاد شده توسط زمین‌لرزه نزدیک به سطح با شدت بسیار بیشتری نسبت به زمانی که در عمق پوسته باشد، احساس می‌شود و این دقیقا اتفاقی بود که در زلزله اخیر رخ داد و لرزه‌ها بسیار شدیدتر از حد معمول بودند. 

  پیش‌بینی غیرعلمی که درست از آب درآمد
به گزارش mint، حدودا سه روز پیش از وقوع زلزله ترکیه بود که «فرانک، زمین‌شناس و محقق هلندی که خود را وابسته یا عضو یک موسسه تحقیقات هوگربیتس»ی در هلند می‌داند و مطالعاتی را در زمینه ارتباط هندسه میدانی و ارتباط اجرام آسمانی با تحرکات لرزه‌ای در زمین انجام داده، در توییتی خبر از احتمال بالای وقوع یک زمین‌لرزه نسبتا شدید به بزرگی 7.5 ریشتر در منطقه خاورمیانه ازجمله جنوب و مرکز ترکیه، اردن، سوریه و لبنان داد. اما از آنجایی که برای این پیش‌بینی هیچ‌گونه شواهد علمی ذکر نکرده، بسیاری از کارشناسان و محققان این حوزه، این ادعاها را تنها شانس تلقی می‌کنند که با وقوع این زمین‌لرزه‌ها همزمان شده است. به‌رغم اینکه بسیاری از مردم دنیا این پیش‌بینی را پذیرفته‌اند اما با توجه به جنجال‌هایی که بر سر تاثیر هندسه‌سیاره‌ای بر پیش‌بینی زمین‌لرزه‌ها ایجاد شده، بسیاری از آنها و نیز محققان معتقدند که هیچ راهی برای پیش‌بینی زمان و الگوی وقوع زلزله وجود ندارد. اغلب محققان بر این باورند که زمین‌لرزه‌ها را نمی‌توان براساس ترازهای سیاره‌ای پیش‌بینی کرد و اگر سوالی ایجاد می‌شود بهتر است با یک زمین‌شناس مشورت کنند. اما در مقابل، بسیاری از اخترشناسان معتقدند که وقوع زمین‌لرزه‌ها ارتباط تنگاتنگی با پیکربندی‌های سیاره‌ای دارد به‌طوری که بسیاری از آنها با رد کردن نظر محققان، بر این عقیده استوارند که علم باید این ارتباط را بپذیرد. هیچ‌یک از دانشمندان تاکنون نتوانسته‌اند زمین‌لرزه‌های بزرگ را پیش‌بینی کنند. دانشمندان معتقدند که تنها می‌توانند در قالب نقشه‌هایی، این احتمال را مطرح کنند که ممکن است زلزله‌هایی با احتمال بالا در منطقه به‌وقوع بپیوندند.  «هوگربیتس» در ویدئویی که در قالب این توییت منتشر کرده، گفته بود قله‌های قمری به‌طور بالقوه‌ای می‌توانند فعالیت‌های لرزه‌ای شدیدی ایجاد کنند. از آنجایی که قله‌های سیاره‌ای در چهارم و پنجم هر ماه شکل می‌گیرند، پیش‌بینی می‌شود که از چهارم تا ششم هر ماه شاهد افزایش لرزه‌ای در دنیا باشیم. او به دنبال این ادعا، پیش‌بینی کرد که در ششم ماه فوریه هم که قله قمری دیگری را خواهیم داشت، می‌توان انتظار داشت فعالیت لرزه‌ای شدیدی رخ دهد. مدت زمان کوتاهی بعد از وقوع زلزله مهیب ترکیه که سوریه را هم تحت تاثیر قرار داد، این زمین‌شناس هلندی در توییت دیگری اشاره کرد: «همان‌طور که وقوع احتمالی زمین‌لرزه‌ای شدید را در این منطقه پیش‌بینی کرده بودم، این پدیده رخ داد.» اما بسیاری از محققان نسبت به این ادعا واکنش‌های منفی نشان دادند و مدعی شدند که پیش‌بینی زمین‌لرزه‌ها براساس پدیده‌های نجومی، پایه و اساس علمی ندارد و همیشه می‌توان در نقاطی که دارای گسل‌های فعالی هستند انتظار وقوع زمین‌لرزه داشت. با تمام مخالفت‌هایی که نسبت به پیش‌بینی‌هایی اینچنینی مطرح شده، تحقیقات گسترده‌ای برای تایید یا رد این ادعا صورت نگرفته است. این زمین‌شناس همچنین با اشاره به مقاله‌ای علمی که در سال 1959 در مجله علمی nature منتشر شده بود، عنوان کرد که در این مقاله به ارتباط قابل توجه میان موقعیت قرار گرفتن اورانوس و احتمال وقوع زمین‌لرزه‌های شدید اشاره شده بود. 

  موقعیت ماه و تاثیر بر وقوع زمین‌لرزه‌ها
به گزارش مرکز زمین‌شناسی آمریکا، احتمال وقوع زلزله هنگام صبح یا عصر به یک اندازه است. مطالعات اخیر، ارتباط میان جزر و مد ناشی از موقعیت ماه نسبت به زمین و وقوع برخی زمین‌لرزه‌ها را نشان داده‌اند. به‌عنوان مثال، محققان اظهار کرده‌اند که در زمان جزر و مدهای بیشتر در زمین و اقیانوس‌ها، مانند ماه کامل یا ماه جدید، احتمال وقوع زلزله در گسل‌های رانشی در لبه قاره‌ها و در مناطق فرورانش بیشتر است. ماه‌گرفتگی یا خورشیدگرفتگی موارد خاصی از ماه کامل و جدید را نشان می‌دهد اما هیچ‌گونه اثر جزر و مد خاص یا متفاوتی از ماه کامل یا ماه جدید ایجاد نمی‌کند. جزر و مدهای زمینی به‌ویژه جزر و مدهای اقیانوسی فشار محدود را روی گسل‌های کم‌عمق کاهش می‌دهد. زمانی که فشار محدود شده کاهش می‌یابد، احتمال لغزش گسل‌ها بیشتر می‌شود که احتمال آن در زمان جزر و مد بیشتر است. به‌طورکلی، یافته‌ها نشان می‌دهد که ماه، خورشید و سایر سیارات به شکل تغییرات جزئی در میدان گرانش بر زمین تاثیر می‌گذارند.