ندا اظهری، مترجم:مجموعه‌ای از بحران‌ها که طی سال‌های اخیر در لبنان ایجاد شده شامل اثرات همه‌گیری کرونا و انفجار بیروت در سال 2020، آموزش عالی این کشور را با بحران‌های زیادی مواجه کرده و از این رو، اجرای برخی اصلاحات در این حوزه اهمیت بالایی پیدا کرده است. در کنار همه این چالش‌ها، بالا بودن شمار پناهندگان در این کشور نیز وضعیت اقتصادی را در این کشور بغرنج‌تر کرده است. انفجار بیروت نیز باعث شد دولت این کشور میلیاردها دلار صرف بازسازی پایتخت کرده و همین امر تاثیر مخربی روی بعد مالی و اقتصادی لبنان به‌جا گذاشت. دانشگاه‌های این کشور که به‌لحاظ دیجیتالی شدن خیلی پیشرفته نبودند، در مواجهه با همه‌گیری کرونا و الزام به آموزش مجازی با چالش دیگری روبه‌رو شد و بحران اقتصادی دانشگاه‌ها به‌دلیل کرونا، آموزش عالی دانشگاهی این کشور را با نوسانات فجیعی روبه‌رو کرد، به‌طوری‌که حتی اعتراض استادان را هم به‌دنبال داشت و بسیاری از اعضای هیات‌علمی دانشگاهی، لبنان را برای یافتن شغل در کشوری دیگر ترک کردند. تا پیش از کرونا، کشورهای منطقه به‌دلیل بالا بودن سطح کیفی دانشگاه‌های لبنان، دانشجویان خود را برای تحصیل به این کشور می‌فرستادند اما با ایجاد بحران‌هایی که در همه‌گیری کرونا ایجاد شد، سایر کشورها به‌دنبال مقصد دیگری برای دانشجویان خود هستند. رئیس سابق دانشگاه آمریکایی بیروت اعلام کرده است 80 درصد از فارغ‌التحصیلان مایل به خروج از کشور هستند و لبنان یکی از نخستین کشورهای منطقه از نظر خروج مغزها به‌شمار می‌رود. تمام این چالش‌ها محرکی برای دولت این کشور شده تا دست به اصلاحات بزند، به‌طوری‌که به‌تازگی طرحی 5‌ساله را برای ایجاد اصلاحات ارائه داده‌اند. 
لبنان به‌تازگی طرح 5‌ساله‌ای را بین سال‌های 2023 تا 2027 راه‌اندازی کرده که هدف آن تقویت مسئولیت اجتماعی و رقابت‌پذیری دانشگاه‌ها و نیز افزایش و رونق صنعت و تربیت فارغ‌التحصیلان بیشتر آماده ورود به بازار کار است. علاوه‌بر این، این کشور در‌نظر دارد با تحولاتی که قرار است در آموزش عالی اعمال کند، اقتصاد دانش‌بنیان را بر کشور برقرار کرده و به توسعه پایدار دست یابند. این طرح 5‌ساله از سوی وزارت آموزش عالی لبنان اعلام شده است. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که بخش آموزش عالی نیاز مبرمی به اصلاحات به‌ویژه در بخش حکمرانی، تضمین کیفیت و دانشگاه‌های دولتی دارد. از آنجایی که این طرح، نخستین برنامه استراتژیک از زمان تصویب قانون سازماندهی بخش آموزش عالی در سال 2014 به‌شمار می‌رود، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. این طرح زمانی عنوان شده است که این کشور از سال 2019 از بحرانی چند‌بعدی رنج می‌برد. لبنان با توجه به اینکه در‌حال‌حاضر بدون رئیس‌جمهور و دولت موقت اداره می‌شود، با بحران مالی و اجتماعی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند و با عدم‌اطمینان سیاسی و اقتصادی مواجه است که می‌تواند این کشور را مورد آسیب قرار دهد. 
دو نفر از کارشناسان وزارت آموزش عالی لبنان را نسبت به اجرای این طرح مجاب کرده بودند، در توسعه این طرح به درخواست یونسکو نقش مهمی ایفا کرده‌اند. آنها معتقدند اشاعه این طرح دستاورد بزرگی برای لبنان به‌شمار می‌رود و به‌طور قابل توجهی سهم بزرگی را که آموزش عالی در توسعه اقتصادی و نوآوری و نیز دستیابی به اهداف توسعه پایدار ملل متحد دارد، شناسایی می‌کند. این طرح 5‌ساله همچنین دستاورد مهمی را برای منطقه به‌دنبال دارد به‌طوری‌که موقعیت جغرافیایی حساس لبنان برای ایجاد پایداری و ثبات در منطقه خاورمیانه از اهمیت بالایی برخوردار است، به‌گونه‌ای که این طرح می‌تواند به‌عنوان نمایش مهمی برای مردم لبنان و جامعه بین‌المللی عمل کند که فارغ از مشکلات اقتصادی و سیاسی کنونی، دولت بر موفقیت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی لبنان در آینده متمرکز شده است تا از این طریق بتواند به توسعه پایداری اقتصادی هم دست پیدا کند. 
لبنان تاکنون در ایجاد زیرساخت‌های دانش متوسط عمل کرده است به‌طوری‌که از جمع 39 کشور فعال در توسعه حقوق بشر، در رده 29 و از میان 154 کشوری که در شاخص‌های دانش جهانی در سال 2021 قرار گرفته‌اند، رتبه 92 را از آن خود کرده است که این شاخص، عملکرد دانشی کشورها را برحسب 7 شاخص اصلی شامل آموزش عالی و نیز پژوهشی، توسعه و نوآوری و... مورد ارزیابی قرار می‌دهد. 

  طرحی برای تقویت مسئولیت‌پذیری اجتماعی 
این طرح که از سوی وزارت آموزش عالی لبنان مطرح شده، بر سه رکن استراتژیک شامل هدایت سیستم آموزش عالی، بهبود نتایج مرتبط و کیفی همراه با تقویت مسئولیت اجتماعی و رقابت تمرکز دارد. چند حوزه که از اولویت برخوردار بودند، تحت ارکان استراتژیک شامل حکمرانی و پاسخگویی، تضمین کیفیت، بودجه، مدیریت، تحقیق و توسعه و نوآوری، آموزش مقطع دکتری، آموزش و یادگیری، توسعه و ارزیابی برنامه‌های درسی، برابری و عدالت، خدمت‌رسانی به جامعه و مشارکت مدنی و نیز جهانی‌سازی دانشگاه‌ها هستند. 

 به‌دنبال یک سیستم یکپارچه ثانویه
به‌منظور تقویت حکمرانی و مسئولیت‌پذیری، راهکارهایی از‌جمله توسعه یک سیستم آموزشی یکپارچه و متنوع و ثانویه در دستورکار دولت قرار می‌گیرد. هدف کلیدی از ایجاد این سیستم آموزشی، راه‌اندازی موسسات آموزشی با اهداف مختلفی است که گرایش‌های حرفه‌ای قوی تا بیشتر گرایش‌های علمی و پژوهشی را شامل می‌شوند. به این ترتیب، نیازهای مهارتی جامعه و اقتصاد لبنان می‌تواند به‌طور موثری برآورده شود و افراد به مجموعه‌ای از برنامه‌ها دسترسی خواهند داشت که به بهترین وجه با علایق و شایستگی‌های آنها تناسب داشته باشد. وزارت آموزش عالی این کشور باید رویکرد سیاسی یکپارچه‌ای را در سراسر سیستم آموزشی پس از دوران دبیرستان با ماموریت‌های سازمانی روشن، همراه با مسیرهای یادگیری آسان از آموزش حرفه‌ای و عالی و برعکس ایجاد کند. این وزارتخانه قادر است از سیستم تامین بودجه به‌عنوان مکانیسمی برای اطمینان از شفافیت و پایبندی به ماموریت در سطح سازمانی استفاده کند. همچنین باید با آژانس مسئول تضمین کیفیت و مقامات آموزش‌های حرفه‌ای همکاری کند. 

 خدمات‌رسانی به مشارکت‌های اجتماعی و شهری
توضیح اینکه چهارچوب قانونی چگونه می‌تواند باعث تقویت مشارکت موسسات آموزش عالی در حوزه خدمت‌رسانی به جامعه و مشارکت شهری شود، در این طرح منظور شده و کارشناسان بر این امر تاکید کرده‌اند که خدمت‌رسانی به جامعه مستلزم تعهد و مشارکت کلی بین دانشگاه و جامعه است و همچنین دانش باید از طریق آموزش و یادگیری، بورسیه و پژوهش، همکاری، توسعه و مشارکت در راستای خدمت به جامعه قرار گیرد. نمونه‌هایی از عناصر چنین رویکردی شامل تعامل در سطح دانشگاه است که در آن دانشگاه‌ها با مشارکت سایر ارائه‌کنندگان آموزش، صنایع یا تجارت و جامعه مدنی برای ایجاد چشم‌اندازی مشترک برای پایداری اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و توسعه ابتکاراتی برای رسیدگی به چالش‌های مشترک فعالیت می‌کنند. 
دانشگاه‌ها علاوه‌بر ارائه برنامه‌های یادگیری مادام‌العمر و آموزش مداوم، طرح‌های داوطلبانه دانشجویی و نیز یادگیری مبتنی‌بر جامعه یا یادگیری خدماتی، به کسب‌وکارهای محلی یا شرکت‌های کوچک تا متوسط و نیز شرکت‌های بزرگ در نوآوری، توسعه محصولات و خدمات جدید کمک خواهد کرد و نسبت به تغییرات فناورانه با مشارکت در پژوهش‌های مشترک که به نیازهای شناسایی شده از سوی جامعه می‌پردازد، سازگاری پیدا کرده، دانش جامعه را تایید کرده و به بروز تغییرات اجتماعی کمک می‌کند. دانشگاه‌ها همچنین خدمات مشاوره، ظرفیت‌سازی و خدمات تجاری و حرفه‌ای، انتقال فناوری و فعالیت‌های نوآورانه را از طریق مراکز فرهنگی، موزه‌ها، تئاترها، گالری‌ها، امکانات ورزشی و کافه‌ها ارائه خواهند کرد. این مراکز آموزشی به دانشجویان کمک می‌کنند به‌طور مستقیم نیازهای جوامع محلی را با انجام مشارکت‌های اجتماعی و نیز از طریق سازمان‌های دانشجویی یا ابتکار عمل و حمایت از سوی این مراکز مورد توجه قرار دهند. دانشگاه‌ها فراگیران و دانشجویان را در هر سنی، با هر نژاد، قومیت، جنسیت، وضعیت شهروندی و استعدادی حمایت می‌کنند تا هم به آموزش عالی دسترسی داشته باشند و هم به‌طور موفقیت‌آمیزی بتوانند مشارکت داشته باشند. 

 تضمین کیفیت و عدالت
این طرح شامل تنظیم چهارچوب و مقررات برای تضمین برابری و عدالت از نظر برقراری برابری در دسترسی، مشارکت و تنوع در آموزش عالی است. چالش‌های دستیابی به این موارد از بسیاری جهات برای لبنان مانند سایر کشورها، مسائل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را در بر می‌گیرد. اینکه یک کشور چگونه کمک به مردم آن کشور در گروه‌های اجتماعی- اقتصادی مختلف را تضمین می‌کند، ابتدا ارزش آموزش عالی آن کشور و چگونگی حمایت مالی از آنها برای دسترسی به آموزش عالی را نشان می‌دهد. لبنان به‌عنوان یکی از کشورهای کوچک جهان، شمار زیادی پناهنده را در خود جای داده است. دولت این کشور برآورد کرده است که از 6 میلیون جمعیت این کشور قریب‌به یک‌میلیون و 500 هزار نفر از آنها را پناهندگان سوری تشکیل می‌دهند. علاوه‌براین، حدود 13 هزار و 347 نفر هم پناهندگان سایر کشورها ازجمله عراق و سودان هستند. 
کارشناسان عنوان کرده‌اند که برای داشتن چشم‌انداز واقع‌بینانه برای پرداختن به چالش‌های بزرگ، باید استراتژی و برنامه‌ای روشن با اهداف واقعی و قابل دستیابی وجود داشته باشد. آنها هشدار داده‌اند که دستیابی به نتایج مطلوب نیازمند تعهد در بالاترین سطوح دولتی و موسسات آموزش عالی و نیز بودجه است. شاید تحقق این امر برای لبنان کمی دشوار باشد، اما این کشور در منطقه‌ای واقع شده که ممکن است چشم‌اندازی برای اهداکنندگان بین‌المللی باشد. طبق این برنامه، مدلی از تامین بودجه که برپایه عملکرد برای دانشگاه لبنان به‌عنوان تنها دانشگاه دولتی در این کشور در‌نظر گرفته شده و نیز بودجه استراتژیک برای تمام دانشگاه‌ها، برای افزایش بودجه در کنار کنترل عملکرد دانشگاه‌ها لحاظ شده است. 

 یک سیستم پایدار برای بازنگری و توسعه مستمر 
چهارچوب حکومتی جدید برای سیستم آموزش عالی لبنان، آژانس تضمین کیفیت آموزش عالی لبنان، چهارچوب صلاحیت‌های لبنان و فرآیندی برای به‌رسمیت شناختن صلاحیت‌های حرفه‌ای نیز ایجاد خواهد شد. در‌قالب این طرح، یک سیستم پایدار برای بازنگری و توسعه مستمر صلاحیت‌های آموزش عالی در رابطه با بازار کار، بستری برای اتصال آموزش عالی به بخش اشتغال، ارتقای مهارت‌های بازار کار و قابلیت اشتغال و پیش‌بینی مهارت‌ها برای مشاغل جدید در آینده طراحی و اجرا خواهد شد. علاوه‌براین، یک کارگروه ملی برای بررسی تمام برنامه‌های آموزشی ایجاد می‌شود و انجمن ذی‌نفعان دانشگاهی- اقتصادی، یک سیستم ملی برای هدایت تحصیلی و حرفه‌ای و یک دانشگاه یا واحد تحقیقاتی نهادی ایجاد خواهد کرد. علاوه‌برایجاد مدارس مشترک دکتری، مراکز بهبود و توسعه در آموزش و یادگیری در موسسات آموزش عالی، این طرح شامل توسعه یک چهارچوب ملی و مقررات برای جهانی‌سازی و مشارکت‌های جهانی است. علاوه‌براین، سیاست ملی پژوهشی دانشگاهی و استراتژی حمایتی توسعه‌ای و نوآورانه همراه با برقراری مراکز ملی عالی، توسعه پیدا خواهد کرد. 

 انتقادها به طرح تحول آموزشی لبنان
پروفسور «آکار» از دانشگاه نوتردام- لوئیزه معتقد است اشاره به بحران‌های منطقه‌ای لبنان در این طرح بسیار محدود است؛ اصلاحات پیشنهاد شده در برنامه 5‌ساله در ظاهر عمومی بوده و تقریبا در هر زمینه‌ای قابل اجراست. او همچنین تاکید می‌کند در این طرح هیچ اشاره‌ای به اصلاح اجرای حقوق‌ها و دستمزدها و عملکردها در تمام پردیس‌های دانشگاهی نشده است. در این طرح، هرگونه نیت و قصدی برای بهبود یادگیری و تدریس از طریق یادگیری رسمی حرفه‌ای مربیان (به‌عنوان مثال، مدارک کتبی) و نقش دانشجویان در مقام پاسخگویی و قبول مسئولیت نادیده گرفته شده است. این طرح از سوی اداره‌های سازمان یونسکو و وزارت آموزش عالی و آموزش‌و‌پرورش لبنان ارائه شده و شکل گرفته است، اما عملا هیچ مدرکی دال بر مشاوره با استادان و دانشجویان پیرامون طراحی این طرح وجود ندارد. 

 طرح چالش‌برانگیزی برای آینده
یکی از چالش‌های مهمی که پیرامون طرح اصلاحاتی آموزش عالی لبنان مطرح شده، این مفهوم است که طبق برنامه‌ریزی‌هایی که صورت گرفته قرار است موسسات آموزش عالی این کشور، این طرح را با جدیت بالایی دنبال کنند که درنهایت منجر به اجرای آن در دانشگاه‌های این کشور می‌شود. کارشناسان بر این نکته تاکید دارند که برای اجرای هر‌چه بهتر این طرح، بخش آموزش عالی باید مشارکت بیشتری در فرآیند اصلاحات داشته باشند. جامعه بین‌المللی نیز باید نقشی را در حمایت از اجرای این طرح اصلاحی به‌ویژه در سال اول اجرای آن ایفا کند تا دانشگاه‌ها با پشتوانه‌ای قدرتمندتر وارد فضای اصلاحی آموزش عالی شوند. یکی از مشاوران علمی و دانشگاهی رئیس دانشگاه المعارف لبنان معتقد است این طرح، طرحی بسیار جدی، جامع، آینده‌نگر و پیچیده است که مستلزم همکاری چند کشور است تا به‌خوبی از آب درآید، اما به‌طور قطع با تمام پیچیدگی‌هایی که دارد، در زمان اجرا با درگیری‌ها و مشکلاتی مواجه خواهد شد. وزارت آموزش عالی لبنان با توجه به ابعاد گسترده‌ای که این طرح 5‌ساله در زمینه صلاحیت‌ها، حکمرانی و تنظیم مقررات دانشگاه‌های لبنان دارد، در آینده وارد درگیری‌هایی با سایر وزارتخانه‌ها خواهد شد. از آنجایی که وزارتخانه و دانشگاه‌ها خواستار توسعه این طرح یا اجرای طرح‌های جدید هستند، استانداردهای دوگانه‌ای وجود دارد که توسط دانشگاه‌هایی که خود را به‌لحاظ حضور درازمدت در آموزش عالی، قدیمی می‌دانند، بین چند حلقه قدرت ایجاد اختلاف می‌کنند.