زهرا رمضانی، خبرنگار:«فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مهارت شغلی لازم را ندارند» جمله‌ای آشنا برای فعالان آموزش عالی که سال‌ها است به طرق مختلف آن را از زبان بخش‌های مختلف بازار به‌ویژه فعالان صنعتی شنیده‌اند. فعالانی که به‌دلیل ماهیت شغل‌شان فرصت آزمون و خطا روی نیروی انسانی و وقت گذاشتن برای ارائه آموزش‌های لازم به آنها را ندارند و ترجیح‌شان جذب افرادی ماهر در حیطه شغلی است. با این حال طی سال‌های اخیر برخی از فعالان اقتصادی مجاب شده‌اند برای تداوم فعالیت‌شان به‌سمت برگزاری دوره‌های مهارتی برای نیروی انسانی‌شان حرکت کنند، موضوعی که نشان می‌داد نظام آموزش عالی نتوانسته خواسته بازار را در تامین نیروی متخصص در‌نظر بگیرد. بالا گرفتن انتقادها نسبت به وضعیت آموزشی دانشگاه‌ها و همچنین بی‌رغبتی جامعه برای تحصیل در برخی از رشته‌ها باعث شد تا دانشگاه‌ها از اواسط دهه 90 توجه ویژه‌تری به دوره‌های مهارتی داشته باشند. دوره‌هایی که حالا به‌صورت جدی از سوی دفتر ارتباط با صنعت وزارت علوم دنبال می‌شود تا از این طریق کم‌کاری‌های گذشته تا حدی جبران شود، به‌طوری‌که طبق آمار خود این دفتر امسال بیش از 5 هزار و 890 دوره تخصصی و 2 هزار و 300 دوره عمومی در دانشگاه‌های کشور برگزار شده است که در‌مجموع بیش از 328 هزار و 500 نفر در آن شرکت کرده‌اند؛ عددی که شاید در وهله اول بزرگ به‌نظر بیاید، اما اگر بخواهیم نگاهی به جمعیت دانشجویی کشور بیندازیم باید گفت که کمتر از 20 درصد این قشر را شامل می‌شود. براساس آخرین آمار که مربوط به سال تحصیلی 1400-1399 می‌شود، حاکی از سه میلیون و ۱۷۳ هزار و ۷۷۹ دانشجو در کشور بوده که اگر ملاک شرکت‌کننده در این دوره‌ها را تمام مقاطع در‌نظر بگیریم، باید گفت تنها 11 درصد جامعه دانشجویی را شامل شده و با فرض برگزاری آنها ویژه مقاطع کارشناسی باز هم عدد قابل توجهی نخواهد بود؛ چراکه در همان بازه زمانی ذکر شده تنها یک‌میلیون و 981 هزار و 500 نفر داشتیم که باز هم 17 درصد آنها را شامل می‌شود. از آمار و ارقام که بگذریم، باید عنوان کرد اختیاری بودن این دوره‌ها هم دلیلی است تا بخش قابل توجهی از دانشجویان بنا به دلایل مختلف مانند الزام به پرداخت شهریه، زودتر تمام کردن دوره تحصیل، مشغله‌های غیردرسی و... حاضر به شرکت در آن نیستند. موضوعی که باعث شده تا حدی برگزاری این دوره‌ها از هدف اصلی خود دور شود. در این گزارش به سراغ اساتید و مسئولان دانشگاهی رفتیم تا برایمان از نقش این دوره‌ها در افزایش مهارت‌های لازم دانشجویان و راهکارهای اثرگذاری بیشتر آن بگویند. 

دوره‌های مهارتی موفق را می‌توان اجباری کرد
روح‌الله احمدی، مدیر دفتر برنامه‌ریزی و توسعه آموزش دانشگاه علم و صنعت با بیان اینکه امروز چندین مدل مهارت‌افزایی در دانشگاه‌ها وجود دارد، گفت: «در‌حال‌حاضر برخی از دانشگاه‌ها اقدام به برگزاری دوره کوآپ کرده‌اند که از سال آینده نیز در دانشگاه ما اجرایی خواهد شد که ویژه دانشجویان کارشناسی است و طی آن دوره تحصیل از 4 سال به 5 سال افزایش می‌یابد و تنها شامل حال دانشجویانی است که معدل آنها بالاتر از میانگین دانشکده‌هایشان باشد. درمقابل دوره کهاد هم در دانشگاه‌ها داریم که براساس آن دانشجویان برتر می‌توانند در کنار رشته خودشان، بین 17 تا 27 واحد درسی را در رشته دیگری بگذرانند که این دوره را نمی‌توان خیلی جزء دوره‌های مهارتی قلمداد کرد. یعنی بیشتر علایق دانشجویان را هدف قرار داده است.»  او ادامه داد: «در‌حال تدوین آیین‌نامه مربوط به دوره کوآپ هستیم که براساس آن 20 درصد دانشجویانی که معدل‌شان بالاتر از میانگین دانشکده باشد، بتوانند در آن شرکت کنند. البته اجباری برای شرکت در این دوره‌ها نیست اما دانشجویی که در آن شرکت می‌کند، در دو دوره 7 ماه کاملا وارد صنعت می‌شود و یک استاد ناظر در دانشگاه و یکی هم در داخل صنعت خواهد داشت.»  مدیر دفتر برنامه‌ریزی و توسعه آموزش دانشگاه علم و صنعت با تاکید بر اینکه پروژه‌هایی قبلا برای دانشجویان کارشناسی تعریف می‌شد، چندان در داخل دانشگاه جدی گرفته نمی‌شود و بیشتر تجربه تحقیقاتی برای دانشجو بود، اما ایجاد دوره کوآپ وضعیت را متفاوت می‌کند، ادامه داد: «همه دوره‌های مهارتی در دانشگاه اختیاری است، اما دوره کوآپ با توجه به اینکه از سال آینده در دانشگاه اجرایی می‌شو‌د، باید در وهله اول عارضه‌یابی شود.‌«
احمدی افزود: «نکته مهم درباره دوره کوآپ این است که چنین طرحی باعث اضافه شدن یک‌سال بیشتر می‌شود که قطعا با توجه به محدود بودن بودجه دانشگاه‌ها باید مباحث مالی آن را هم مدنظر قرار دهیم، اما اگر برگزاری آن موفق باشد، می‌تواند تداوم داشته باشد. در‌حال‌حاضر هدف‌گذاری‌مان برای این دوره 3‌ساله است و بعد از آن باید دید که تداوم برگزاری آن به کدام شیوه بهتر خواهد بود.»  او با بیان اینکه مجموع برگزاری دوره‌های مهارتی را مثبت ارزیابی می‌کنیم، خاطرنشان کرد: «البته باید این موضوع را هم مدنظر قرار داد که چند دانشگاه در دوره کرونا به‌سمت برگزاری دوره کوآپ رفته‌اند، اما نتوانستند به‌دلیل شرایط آن زمان چندان این دوره را توسعه دهند و معتقدم الان فرصت خوبی برای تجربه این دوره‌ها به‌شمار می‌رود. دانشگاه‌های خارج از کشور چنین طرحی را توسعه داده‌اند و موفق بوده‌اند و ما نیز باید آن را انجام دهیم و در‌صورت موفق بودن می‌توانیم آن را اجباری کنیم.» 

شیوه‌های ارائه دوره‌های مهارتی باید تغییر کند
سیدحسین حسینی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران گفت: «باید مبنای ارائه آموزش‌ها در دانشگاه‌ها براساس انتخاب باشد. به‌طوری‌که امروز بحث آموزش عالی در دنیا به‌ویژه در مقطع کارشناسی بر همین اساس است. یعنی هرچند که بخشی از دوره اجباری است اما بخش قابل‌توجهی از دوره را به انتخاب دانشجو می‌گذارند، یعنی دانشجو بخشی از دوره را به تحت عنوان الزام پشت‌سر می‌گذارد اما برای بخش دیگر این اجازه به او داده می‌شود که چه در دانشگاه محل تحصیل خود و چه در دیگر دانشگاه‌ها، آنها را پشت‌سر بگذارند. در سیستم‌های آموزشی این کشورها دانشجو حداقل یک‌سوم تا سه‌ششم واحدها را می‌تواند به‌صورت انتخابی پشت سر بگذارند. در عمل در این دانشگاه‌ها سبدهای درسی وجود دارد که هم علایق دانشجو را پوشش می‌دهد و هم در راستای مهارت‌هایی که مورد نیاز دانشجو است، برنامه دارد.»  او با بیان اینکه ما نمی‌توانیم دوباره دوره‌های مهارتی جدیدی را تعریف کنیم، بلکه باید در درون دوره‌های موجود، شرایطی را فراهم کنیم که امکان انتخاب دوره‌های مهارتی از سوی دانشجو وجود داشته باشد، گفت: «امروز دوره‌های کهاد را هم داریم که در آن دانشجو علاوه‌بر واحدهای درسی‌اش می‌تواند تا سقف 24 یا 27 واحد را هم از سایر رشته‌ها بگذراند؛ اما پیش‌تر در دانشگاه تهران دوره‌های دووجهی را برگزار می‌کردیم هر چند که امروز نمی‌دانم وضعیت اجرایی آن چگونه است، اما براساس آن دانشجو این اختیار را داشت که در ارتباط با مثلا از 120 واحد درسی‌ای که برایش تعیین شده، بتواند 20 واحدش را در دیگر رشته‌های مرتبط بگذراند. این مساله باعث می‌شد تا به نوعی سبد علایق دانشجویان پوشش داده شود. اما امروز دانشجو باید کل واحدهای درسی‌اش را بگذارد و علاوه‌بر آن اگر می‌خواهد در دوره‌های مهارتی شرکت کند.» 
او با بیان اینکه الزامی کردن دوره‌های مهارتی نمی‌تواند دستاورد خوبی را برای دانشجویان به همراه داشته باشد، بیان داشت: «البته باید شیوه‌های ارائه واحدهای درسی را تغییر دهیم و این‌گونه نباشد که دانشجو تا پایان دوره تحصیلش نتواند به دنبال علایقش هم برود. قوانین به دانشگاه‌ها این اجازه را می‌دهد که بین 16 تا 20 واحد درسی را در حین آموزش تغییر دهد و همین امکان می‌تواند در حوزه دوره‌های مهارتی تعریف شود. البته در دهه‌های 60 و 70، قدرت دروس اختیاری بالاتر بوده و متاسفانه با گذشت زمان دروس اختیاری را محدود کرده‌ایم که این مشکل‌ساز شده است. قطعا باید ارائه این دروس را بیشتر از گذشته به رسمیت بشناسیم و اگر این اتفاق رخ دهد، دست دانشجو باز شده و می‌تواند حضور در دوره‌های مهارتی را بهتر انتخاب کند.» 

باید به وزن دوره‌های مهارتی افزوده شود
امید وحیدی، عضو هیات‌علمی دانشگاه علم‌وصنعت با بیان اینکه امروز دوره‌های مهارت‌افزایی به‌صورت اختیاری در دانشگاه‌ها برگزار می‌شود و همین مساله باعث شده تا همه دانشجویان حاضر به شرکت در آن نباشند، گفت: «می‌توان از وزن آموزش‌های تئوری کم کرد که اتفاقا امکان این کار هم وجود دارد و به جای آن به وزن آموزش‌های مهارتی اضافه شود. نکته مهم در اینجا آن است که امروز حضور در دوره‌های مهارتی در دانشگاه‌ها اجبار نیست، اما وقتی قرار باشد دانشجویی وارد بازار کار شود، به مهارت آن نیاز دارد.»  او ادامه داد: «به‌طور مثال در رشته شیمی یکی از اولین ملزومات ورود به بازار کار، آشنایی با خواندن نقشه فرآیندی است، از طرفی هم ما مدل‌های مختلفی از این نقشه را داریم که قطعا جای آموزش آن در دانشگاه است؛ در چنین وضعیتی می‌طلبد تا حداقل یک درس دو واحدی به‌صورت اجباری برای دانشجویان گذاشته شود، اما امروز می‌بینیم که حتی به‌صورت اختیاری همچنین درسی را نداریم. نیاز است تا بسته به رشته‌های مختلف، چنین واحدهایی به‌صورت اجباری در دانشگاه‌ها برگزار شود که می‌توان آن را ذیل همان دوره‌های مهارتی هم تعریف کرد.» 
عضو هیات‌علمی دانشگاه علم‌وصنعت بیان داشت: «امروز می‌بینیم که بعضی از دانشگاه‌ها توانسته‌اند برخی مباحث کاربردی را در رشته مهندسی شیمی برگزار می‌کنند اما اینکه این اتفاق در برخی از دانشگاه‌ها دنبال می‌شود و در برخی دیگر از دانشگاه‌ها هنوز شروع نشده، باعث می‌شود تا در آینده کیفیت آموزش دانشگاه‌ها هم تحت تاثیر قرار بگیرد. به همین دلیل باید یک نظام ساختاری مشخصی در این زمینه داشته باشیم تا مباحث کاربردی به دانشجو یا از طریق دوره‌های مهارتی یا تحت هر عنوان دیگری به دانشجویان ارائه شود.» 
وحیدی خاطرنشان کرد: «مشکل اینجاست که دانشجو از دانشگاه فارغ‌التحصیل می‌شود و تازه بعد از آنکه نمی‌تواند در بازار جذب شود، به فکر حضور در دوره‌های مهارتی مرتبط با رشته‌اش می‌افتد، در چنین شرایطی باید بسترهای لازم را برای حضور همه دانشجویان بنا به رشته‌شان در دوره‌های مهارتی فراهم کنیم. قطعا در وضعیت فعلی اختیاری بودن این دوره‌ها نمی‌تواند کارایی لازم را برای همه دانشجویان داشته باشد، نکته دیگر این است که دانشجو باید برای آن پول هزینه کند. این مساله هم باعث می‌شود تا بخشی از بدنه دانشجویی تمایلی به حضور در آن نداشته باشند، از این رو می‌طلبد تا تغییراتی در نحوه برگزاری دوره‌های مهارتی صورت بگیرد.» 

هیات‌امنای دانشگاه‌ها زیر بار هزینه‌ دوره‌های مهارتی نخواهد رفت
صادق کریمی، مدیر برنامه‌ریزی و توسعه آموزشی دانشگاه باهنر کرمان با بیان اینکه اکثر دانشجویان در دوره‌های کهاد 20 واحد را می‌گذرانند، گفت: «اجباری کردن این دوره‌ها قطعا بار مالی جدیدی را دانشگاه‌ها تحمیل می‌کند، چراکه به‌صورت معمول بودجه‌ای برای برگزاری این دوره‌ها در اختیار دانشگاه‌ها قرار نمی‌گیرد، درحالی‌که اگر بخواهیم چنین دوره‌هایی را به‌صورت اجباری به دانشجو ارائه دهیم، دانشگاه باید آن را تامین مالی کند. امروز اگر دانشجویی بخواهد در این دوره‌ها شرکت کند، باید شهریه آن را بپردازد و در چنین وضعیتی هیات‌امنای دانشگاه‌ها زیر بار مالی برگزاری این دوره‌ها نخواهند رفت و تبدیل آن از حالت اختیاری به اجباری به چالشی در دانشگاه‌ها تبدیل خواهد شد.»  او ادامه داد: «اینکه برخی اساتید معتقدند این دوره‌ها باید به‌صورت اجباری باشد، به این دلیل است که حضور دانشجو در این دوره‌ها در آینده به نفع او تمام می‌شود، اما این مولفه برای دانشگاه‌های کشور که با مشکلات مالی روبه‌رو بوده و دانشجویان نیز تلاش‌شان این است که زودتر فارغ‌التحصیل شده و بتوانند به مقاطع بالاتر بروند، چندان راهگشا نیست. با این حال باید شیوه‌هایی را در برگزاری این دوره‌ها ملاک قرار دهیم که دانشجویان را جذب حضور در آنها کنیم.» 

 باید برای دانشجویان سیستم‌های تشویقی در نظر گرفت
مدیر برنامه‌ریزی و توسعه آموزشی دانشگاه باهنر کرمان با تاکید بر اینکه هر دانشگاهی می‌تواند به شیوه خودش روش‌هایی را برای جذابیت بیشتر این دوره‌ها در نظر بگیرد، تصریح کرد: «یکی از راهکارهایی که باعث تشویق دانشجویان به حضور در این دوره‌ها می‌شود، معرفی افراد موفقی است که در کنار تحصیل توانسته‌اند به دلیل حضور در دوره‌های مهارتی، در زمان کمتری وارد بازار کار شوند. درحقیقت باید سیستم‌های تشویقی را برای دانشجویان در نظر بگیریم؛ چراکه امروز همه افراد قبل از اینکه در دوره‌ای شرکت کنند، مزایای آن را مدنظر قرار می‌دهند و دانشگاه‌ها هم باید بتوانند مزایای این دوره‌ها را برای دانشجویان تشریح کنند.» 
کریمی ادامه داد: «این دوره‌ها باید به‌صورت اختیاری دنبال شود اما قطعا باید شیوه آن تغییر کند. البته در گذشته هم به‌صورت سنتی چنین دوره‌هایی از سوی دانشگاه‌ها دنبال می‌شد، اما امروز که قالب این دوره‌ها تغییر کرده و در قالب طرح کهاد دنبال می‌شود، هر دانشگاه شیوه‌نامه خودش را در روند برگزاری آن دارد و ما نیز در دانشگاه‌مان به‌تازگی شیوه‌نامه آن را تدوین و تصویب کرده‌ایم.» 
او اظهار داشت: «قاعدتا کارهایی که در کنار موظفی آموزشی دانشگاه برای دانشجویان اجرا می‌شود، اگر با سیستم‌های تشویقی همراه نباشد، به نتیجه مطلوب نرسیده و راندمان بالایی نخواهد داشت. نکته دیگر این است که دانشجو امروز برای حضور در این دوره‌ها، باید مانند دانشجوی شبانه شهریه آن را بپردازد، البته این شهریه هم بنا به واحد در نظر گرفته می‌شود. یعنی اگر حضور در یک دوره معادل دو واحد درسی قلمداد می‌شود، دانشجو موظف به پرداخت همان دو واحد خواهد بود. نکته دیگر هم این است که نگاه دانشگاه‌ها امروز به این دوره‌ها، نگاه درآمدزایی هم هست.» 
مدیر برنامه‌ریزی و توسعه آموزشی دانشگاه باهنر کرمان به وضعیت بودجه دانشگاه‌ها اشاره و اظهار داشت: «سرانه‌ای که برای هر دانشجو به دانشگاه‌ها اختصاص پیدا می‌کند براساس واحدهای درسی است که دانشجو می‌گذراند. از طرفی هم برگزاری دوره‌های کهاد خود به خود بار مالی به دانشگاه‌ها وارد می‌کند؛ چراکه باید محیط فیزیکی برای دوره و اساتید تامین ‌کنند به همین دلیل دانشگاه‌ها قبول نمی‌کنند که این دوره‌ها را به‌صورت اجباری برگزار کنند. معتقدم برگزاری این دوره‌ها با شیوه فعلی شاید نتواند آن‌طور که انتظار می‌رود، باعث به نتیجه رسیدن این دوره‌ها باشد.»