مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد:براساس اظهارات مسئولان سازمان توسعه تجارت ایران، طی دوسال اخیر حدود 30 دور مذاکره با اتحادیه اقتصادی اوراسیا که نمایندگان پنج کشور به‌علاوه خود اتحادیه اقتصادی اوراسیا بودند، انجام شده و حالا سند موافقتنامه تجارت ترجیحی ایران به این کشورها در دولت مصوب شده و برای تصویب به مجلس ارسال می‌شود. گفته می‌شود این موافقنامه 150 صفحه قرار است تعرفه تجارت 7500 قلم کالا را صفر کند. در اهمیت اتحادیه اقتصادی اوراسیا باید گفت این نهاد منطقه‌ای یک اتحادیه اقتصادی میان‌دولتی شامل بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و ارمنستان بوده که حالا ایران نیز به عضویت آن درآمده است. منطقه اوراسیا از اهمیت بسیار زیادی برای کشورمان برخوردار است. این منطقه در سال‌های اخیر تحولات زیادی را از نظر اقتصادی پشت‌سر گذاشته که مهم‌ترین آنها منطقه‌گرایی اقتصادی است. همکاری‌‌های اقتصادی و تجاری با این اتحادیه تنها برای ایران جذاب نبوده و تاکنون بیش از ۴۰‌کشور و سازمان بین‌المللی ازجمله چین، ‌اندونزی و همچنین کشورهای آمریکای‌لاتین برای مبادله با کشورهای عضو در چهارچوب این اتحادیه اعلام آمادگی کرده‌اند. همچنین این اتحادیه با کره‌جنوبی، مصر و هند مذاکراتی برای عضویت و همکاری داشته است. براساس معاهده اتحادیه اقتصادی اوراسیا، کشورهای عضو آن قصد دارند تا سال ۲۰۲۵ یک بازار مالی مشترک در بخش‌های بانکی، بیمه و سهام به‌همراه یک «نظام مالی فراملی» در قزاقستان مستقر کنند. با توجه به تحریم روسیه ازسوی آمریکا و برخی کشورهای اروپایی، حالا در سیاست‌های پولی بین‌المللی اعضای این اتحادیه با کشورمان همسویی برای خنثی‌سازی تحریم‌ها به‌وجود آمده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد موافقتنامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اورآسیا هشت دستاورد مهم برای کشورهای عضو و ازجمله ایران خواهد داشت. 

تجارت 440 میلیارد دلاری
بررسی آمارهای تجارت خارجی 6 عضو اتحادیه اورآسیا شامل بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه و ایران نشان می ‌هد حجم واردات این کشورها در سال 2021 نزدیک به 441 میلیارد دلار بوده است. از این مقدار، 293 میلیارد دلار آن مربوط به واردات روسیه، 53 میلیارد دلار مربوط به واردات ایران، 42 میلیارد دلار مربوط به واردات بلاروس، 5.6 میلیارد دلار مربوط به واردات قرقیزستان و 5.3 میلیارد دلار نیز مربوط به واردات ارمنستان بوده است. 

سهم ایران از بازار اوراسیا کمتر از نیم درصد
بررسی‌ها نشان می‌دهد به‌رغم ظرفیت‌های بسیار بالایی که برای تجارت بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه اروسیا وجود دارد، با این حال بخش زیادی از این ظرفیت‌ها در حد پتانسیل‌های بالقوه باقی مانده است، به‌طوری‌که در سال گذشته مجموع صادرات ایران به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک میلیارد و 116 میلیون دلار و در سال 1399 این مقدار یک میلیارد و 43 میلیون دلار بوده است. با درنظر گرفتن رقم 378 میلیارد دلار واردات 5 کشور ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، در سال گذشته سهم ایران از این بازار فقط ۰.۳۱ درصد (کمتر از نیم درصد) بوده است. 

رشد 28 درصدی صادرات ایران به اوراسیا
نگاهی به آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد در 9ماهه سال 1401 حجم تجارت ایران با اوراسیا حدود 4.6 میلیون تن مبادله کالا به ارزش  2 میلیارد و 381 میلیون دلار بوده است. این مقدار در 9ماهه سال گذشته 4.9 میلیون تن به ارزش 2 میلیارد و 167 میلیون دلار بوده است. به‌عبارتی تجارت دو طرف طی 9ماهه امسال به لحاظ وزنی کاهش 6.6 درصدی و به لحاظ ارزش، رشد 10 درصدی داشته است. نگاهی به آمارهای جزئی‌تر نشان می‌دهد طی 9 ماهه 1401 حجم صادرات ایران به اوراسیا حدود 2 میلیارد و 512 میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد 28 درصدی داشته است. همچنین به لحاظ وزنی نیز صادرات ایران طی این مدت رشد 20 درصدی داشته و از 2 میلیون تن به 2.5 میلیون تن رسیده است. اما در همین مدت میزان واردات ایران از اوراسیا به لحاظ وزنی از 2.9 میلیون تن به 2.1 میلیون تن رسیده و به لحاظ ارزش نیز از یک میلیارد و 289 میلیون دلار به یک میلیارد و 260 میلیون دلار رسیده که حکایت از کاهش 26 درصدی در وزن و کاهش 2.3 درصدی در ارزش دارد. 

رشد 30 درصدی صادرات ایران به روسیه 
روز ۵ اسفند ۱۴۰۰ (۲۴ فوریه ۲۰۲۲) اولین جرقه جنگ بین روسیه و اوکراین زده شد. طی این مدت حجم واردات روسیه از کشورهای اروپایی همکار آمریکا به‌شدت کاسته شده و حجم صادرات این کشور که بخش بزرگی از آن شامل نفت و گاز می‌شد به این کشورها کاهش شدیدی داشته است. اما در همین مدت میزان صادرات و واردات روسیه از کشورهایی همچون چین، هند، برزیل و ترکیه به‌طور قابل‌توجهی افزایش داشته است که برای نمونه می‌توان به رشد 340 درصدی تجارت با هند اشاره کرد. اما در این مدت برخلاف پیش‌بینی‌ها، حجم تجارت ایران و روسیه افزایش قابل توجهی نداشته است. به‌طوری‌که در 9 ماهه سال 1401 درحالی صادرات ایران به روسیه افزایش 30 درصدی داشته که بخشی از آن به واسطه افزایش قیمت‌های جهانی بوده است. اما در همین مدت صادرات و واردات کشورهای مذکور با روسیه رشد بیش از 50 درصدی را نشان می‌دهد. توجه داشته باشیم از بین 5 کشور ارمنستان، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان و بلاروس، 75 درصد از حجم تجارت اوراسیا مربوط به کشور روسیه است. این درحالی است که سهم ایران از بازار این کشوردر 9 ماهه امسال فقط 563 میلیون دلار بوده است. همچنین آن‌طور که در نمودار آمده است، پس از جنگ روسیه-اوکراین حجم صادرات ایران به روسیه رشد قابل توجهی را تجربه نکرده است. متخصصان حوزه تجارت خارجی می‌گویند دلیل این موضوع، عدم اتصال نظام بانکی دو کشور، عدم آشنایی کافی تجار ایران از بازار این کشور و فقدان همکاری‌های لجستیکی و حمل‌ونقلی بین دو کشور بوده است.

شرایط تصویب موافقتنامه چندجانبه 
گفته می‌شود موافقتنامه تجارت آزاد ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا شامل ۷۵۰۰ قلم کالاست که بعد از تصویب در دولت‌ها، تعرفه صفر برای این کالاها اعمال خواهد شد. آن‌طور که رئیس سازمان توسعه تجارت می‌گوید، موافقتنامه تجارت آزاد ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا پس از تصویب در دولت کشورهای عضو تا نیمه سال ۱۴۰۲ عملیاتی می‌شود. به گفته علیرضا پیمان‌پاک لیست اقلام ممنوعه فاقد تعرفه صفر مشخص شده که براساس آن ۹۰ درصد کالاها در لیست سبز تجاری قرار گرفتند و ۱۰ درصد محصولات هم ممنوعه هستند. وی می‌گوید مطالعات نشان می‌دهد موافقتنامه تجارت ترجیحی در سه سال گذشته بر تجارت ترجیحی اثر مثبتی داشته و اکنون نیز تعرفه صفر گمرکی برای ۹۰ درصد کالاها می‌تواند منجر به جهش جدی در صادرات و واردات شود. اما به لحاظ حقوقی و قانونی نیز، بررسی‌ها نشان می‌دهد لوایح قانونی مربوط به موافقتنامه‌های دو یا چندجانبه بعد از انجام هماهنگی‌های اولیه میان دولت‌های موضوع موافقتنامه، تهیه شده و برای تصویب به مجلس ارائه می‌شوند. توافقات اولیه دولت‌ها موجب می‌شود که اصلاح و تکمیل موافقتنامه‌ها در مجلس با مشکل روبه‌رو شود زیرا برای هرگونه چک و اصلاح آنها در مجلس می‌باید مجددا لایحه مذکور به دولت عودت داده و اصلاحات پیشنهادی با کشورهای طرف قرارداد مطرح شود و در صورت توافق مجددا به صورت لایحه به مجلس باز گردد. البته محتمل است که تغییرات از سوی دولت یا دولت‌های طرف مذاکره پذیرفته نشده و تصویب موافقتنامه با بن‌بست مواجه شود. به همین دلیل معمولا در بررسی لوایح مرتبط با موافقتنامه‌ها از پرداختن به مسائل فنی کوچک و جزئی پرهیز شده و تنها در صورتی که موافقتنامه از ابهام‌های اساسی برخوردار باشد و منجر به چالش احتمالی در مناسبات موضوع موافقتنامه یا قوانین و مقررات داخلی شود، مجلس به لزوم اصلاح یا رد آن یا اعمال شرط یا شروط درصورت عدم ممنوعیت خود موافقتنامه اقدام می‌کند. 

8 دستاورد تجارت برد-برد با اوراسیا
اقتصاددانان هموار تاکید داشته‌اند موافقتنامه‌های تجارت ترجیحی به‌عنوان ملایم‌ترین هم‌پیوندی اقتصادی می‌تواند نقش اساسی در خلق تجارت و افزایش رفاه کشورهای عضو داشته و انعقاد آن با شرکای عمده تجاری منجر به حفظ و تعمیق تجارت فعلی و توسعه و گسترش تجارت می‌شود. اما در این بین، برخی از پژوهشگران معتقدند در انعقاد موافقتنامه‌های تجارت ترجیحی باید یک‌حدی از تناسب و هم‌وزنی بین صادرات و واردات کشورهای طرف قرارداد برقرار باشد. 
درخصوص موافقتنامه تجارت ترجیحی بین ایران و اورآسیا کارشناسان معتقدند اوراسیا منطقه خوبی برای شروع است. چراکه: 
1- اولا نگاهی به ترکیب کالا‌های صادراتی ایران به این کشورها نشان می‌دهد عمده کالاهای صادراتی کشورمان به اتحادیه اوراسیا کالاهای با ارزش افزوده بالا است. به این معنا که نسبت به کشور‌های دیگر که کالاهای ایرانی تا حد زیادی خام‌فروشی است اما در اینجا اقلام عمده مربوط به کالا‌های لوکس، صنایع غذایی و محصولات صنعتی است. 
2- بررسی اقلام وارداتی ایران نیز نشان می‌دهد ایران از این کشورها یا کالای اساسی وارد می‌کند یا نهاده‌های تولید؛ چوب و آهن‌آلات و اقلامی از این دست. این ترکیب باعث می‌شود کاهش یا حذف تعرفه به نفع بنگاه‌های اقتصادی کشور هم باشد. همچنین به واسطه تنش آبی که کشورمان دارد ایران می‌تواند با واردات کالا‌های آب‌بر مثل نهاده‌های دامی، تبعات ناشی از خشکسالی را جبران کند.
3- مورد سوم مربوط به تنوع‌بخشی به مبادی وارداتی کالاهای اساسی و نهاده‌های دامی است. در حوزه کشاورزی ایران طی سال‌های اخیر حدود 16 تا 17 میلیارد دلار واردات داشته است که بخشی قابل‌توجهی از این اقلام شامل گندم، جو و ذرت، کنجاله سویا و روغن و دانه‌های روغنی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد از 10 میلیون تن اقلام این حوزه می‌توان تقریبا حدود سه میلیون تن از آن را از اتحادیه اوراسیا با تعرفه صفر وارد کرد. 
4-در مقابل واردات نهاده‌های دامی، ایران پتانسیل خوبی در صادرات محصولاتی مثل مرکبات، محصولات کشاورزی مثل سیب و کیوی، محصولات صیفی‌جات، گوجه، خیار، بادمجان و محصولات گلخانه‌ای دارد که تعرفه این کالاها نیز صفر می‌شود. 
5- طبق اظهارات رئیس سازمان توسعه تجارت، در سال‌های گذشته روسیه، بلاروس، قزاقستان، ارمنستان به ایران فقط به‌عنوان تولید‌کننده محصولات کشاورزی نگاه می‌کردند. اما امروز بیش از ۶۰ درصد صادرات ایران به این کشورها، محصولات صنعتی است. انواع کاتالیست‌ها، تجهیزات پزشکی، توربین‌ها و تجهیزات صنعتی، لوازم خانگی و قطعات خودرو ازجمله بخش‌های صنعتی ایران است که به کشورهای اوراسیا صادر می‌شود. 
6- این موافقتنامه علاوه‌بر اینکه سطح رقابت را تسهیل می‌کند و یک بازار خوب و کم‌رقیب را در اختیار ایران و همین‌طور در اختیار کشورهای عضو قرار می‌دهد، در حوزه‌هایی همچون لجستیک و گمرکات نیز منجر به توسعه زیرساخت‌ها از طریق سرمایه‌گذاری مشترک خواهد شد. به عبارتی، علاوه‌بر توسعه تجارت، ظرفیت کشتیرانی طرفین و ازجمله توسعه ظرفیت کشتیرانی ایران می‌تواند یکی دیگر از دستاوردهای این موافقتنامه تجارت ترجیحی بین ایران و اوراسیا باشد. 
7- آن‌طور که مسئولان سازمان توسعه تجارت می‌گویند، در حوزه تجارت با اوراسیا برنامه کشورها برای توسعه تجارت برنامه جامعی است که شامل توسعه زیرساخت‌های لجستیکی و شبکه پولی، مالی و بانکی هم می‌شود. استانداردهای گمرکی نیز از دیگر موضوعات بسته جامعه توسعه تجارت ایران با اوراسیاست. طبق اظهارات مسئولان سازمان توسعه تجارت، در حوزه بانکی درحال حاضر بانک‌های ایرانی با سه بانک اتحادیه اوراسیا روابط بانکی برقرار کرده، حساب کارگزاری بین بانک‌ها برقرار شده و سیستم آنها دارد به سپام وصل می‌شود. 
8-تکمیل کریدور شمال-جنوب نیز از دیگر پروژه‌هایی است که با توسعه روابط تجاری ایران و اوراسیا نیاز به آن خیلی احساس خواهد شد. آن‌طور که اخیرا خیرالله خادمی، معاون وزیر راه و شهرسازی گفته در این راستا 4 پروژه ریلی برای تکمیل کریدور شمال-جنوب در اولویت قرار گرفت که تامین مالی این پروژه‌ها نیز‌ از محل تهاتر نفت خواهد بود.