زهرا رمضانی – فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار:نرخ اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاهی یکی از موضوعات پرچالش‌های سال‌های اخیر آموزش عالی به‌شمار می‌رود. قشری که به امید رسیدن بازار کار تضمین‌شده راهی مقاطع تحصیلی بالاتر می‌شوند اما حالا به‌نظر می‌رسد فارغ‌التحصیلی از مقطع دکتری هم نمی‌تواند ضمانتی برای رسیدن به شغل موردنظرشان باشد! با وجود اینکه تا سال گذشته همیشه این دسته از فارغ‌التحصیلان بیشترین میزان اشتغال را در میان مقاطع دیگر داشتند، اما طبق جدیدترین آماری که از سوی وزارت علوم در قالب گزارش «پایش وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور» منتشر شده، دیگر خبری از اشتغال بالای دانش‌آموختگان این مقطع نیست و فعلا کاردانی‌ها گوی سبقت را از دیگر مقاطع ربوده‌اند. طبق آنچه در متن گزارش آمده، وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان چهارسال قبل یعنی دانش‌آموختگان مهر سال 96 تا شهریور سال 97 مورد ملاک عمل قرار گرفته است. همچنین از 74 دانشگاه و پژوهشگاه شرکت‌کننده در پایش خواسته‌ شده بود حداقل 30 درصد دانش‌آموختگان هر رشته ملاک عمل قرار گیرند.

 دکترها بیکارتر شدند
نکته قابل‌تامل درباره این آمار این است که میانگین وزنی درصد اشتغال برای امسال در مقطع کاردانی 65 اما برای مقطع دکتری 47 درصد بوده است، اختلافی 18 درصدی که از سال 98 تا امروز بی‌سابقه است. طبق آمار منتشرشده در گزارش امسال، رتبه اول نرخ بیکاری بین دانش‌آموختگان مقاطع مختلف، به مقطع دکتری، رتبه دوم به کارشناسی، رتبه سوم به کارشناسی ارشد و رتبه چهارم به کاردانی می‌رسد که قطعا پیام‌های قابل‌توجهی را به نظام آموزش عالی مخابره می‌کند.
البته بررسی میانگین اشتغال دانش‌آموختگان مقاطع مختلف از سال 98 تا امروز نشان می‌دهد؛ کماکان نیمی دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی بیکار هستند. اگرچه آمار اشتغال این مقطع روند رو به رشدی را نشان می‌دهد اما میانگین آن از حدود 50 درصد فراتر نمی‌رود. میانگین چهارساله آمار ارائه نشان می‌دهد در مقطع دکتری 82.5درصد، مقطع ارشد 59 درصد و مقطع کاردانی 44.4درصد دانش‌آموختگان شاغل شدند. اگر بنا به تداوم وضعیت امسال در حوزه اشتغال بر اساس مقاطع باشد، احتمال اینکه در آینده نزدیک شاهد کاهش چشمگیر نرخ اشتغال در میان مقطع دکتری باشیم هم دور از ذهن نیست.

 زنگ خطر افزایش بیکاری دکتری به صدا درآمد؟
فارغ‌التحصیلان مقطع دکتری که شاید تا پیش از آمار منتشرشده امسال، همیشه دست برتر را در رسیدن به بازار کار داشتند، حالا شاهد ریزش قابل‌توجهی در نرخ اشتغال هستند و روند نزولی آن تداوم دارد. درصد اشتغال این مقطع نسبت به سال گذشته با ریزش 24 درصدی روبه‌رو و از 71 درصد به 47 درصد رسیده است. البته روند کاهشی تنها به امسال ختم نشده، بلکه سال 1400 هم به نسبت سال 99، ریزش 13 درصدی در این مقطع از حیث میانگین وزنی درصد اشتغال روبه‌رو بوده است. میزان درصد اشتغال این بخش در سال‌های 97 و 98 هم برای دوسال موازی روی 82 درصد ثابت مانده بود. اگر بخواهیم درصد اشتغال در این مقطع را برحسب رشته ملاک قرار دهیم، مهندسی کامپیوتر درصد 93 درصدی اشتغال، دست برتر را در این زمینه دارد، بعد از آن رشته علوم اجتماعی با 91 درصد و مهندسی شیمی با 90 درصد در رتبه سوم قرار گرفته است. در قعر جدول اشتغال این مقطع از حیث رشته هم فارغ‌التحصیلان فیزیک با سهم 65 درصدی قرار گرفته‌اند، جالب اینجاست که ظرف یک‌سال رتبه‌های دوم و سوم رشته‌های با درصد اشتغال بالا هم دستخوش تغییر شده، به‌طوری‌که سال گذشته این رتبه‌های در اختیار مهندسی صنایع و حسابداری بود و قعر جدول هم به رشته هنر اختصاص داشت.

 بیشترین فارغ‌التحصیل دکتری کجا درس خواندند؟
مقایسه درصد اشتغال میان دانش‌آموختگان مقطع دکتری در دانشگاه‌هایی مورداشاره این گزارش هم نکات جالبی را درپی دارد. بیشترین درصد اشتغال در غیاب دانشگاه‌های بزرگی مثل تربیت مدرس مربوط به دانشگاه ایلام با 75 درصد است؛ بعد از آن دانشگاه رازی با 67 درصد و باهنر کرمان با 57 درصد قرار دارد. دانشگاه کردستان هم با 21 درصد کمترین میزان اشتغال را در این بخش دارد؛ هرچند به دلیل تفاوت دانشگاه‌های شرکت‌کننده در طرح پایش رصد اشتغال نمی‌توان مقایسه دقیقی از این حوزه داشت، اما سال گذشته درصد اشتغال فارغ‌التحصیلان دکتری در دانشگاه‌های محقق اردبیلی، هنر اسلامی تبریز، گلستان، میبد و دامغان صددرصد عنوان شده بود.

 رشد 8 درصدی اشتغال مقطع کارشناسی‌ارشد
میانگین وزنی درصد اشتغال در مقطع کارشناسی‌ارشد برای امسال 61 درصد اعلام‌شده، رقمی که سال گذشته 53 درصد بوده که نشان از رشد 8 درصدی دارد. البته درصد اشتغال در این مقطع برای سال 99 به‌مراتب بیشتر بوده، به‌طوری‌که در آن 65 درصد فارغ‌التحصیلان این مقطع وارد بازار کار شده بودند اما این میزان در یک سال قبل‌تر از آن، 64 درصد اعلام‌شده بود.

 کامپیوتری‌ها در صدر ورود به بازار کار
بیشترین میزان درصد اشتغال در رشته‌های مربوط به کارشناسی ارشد هم مانند دکتری به مهندسی کامپیوتر با سهم 96 درصدی می‌رسد، بعد از آن رشته‌های مهندسی برق و حسابداری با درصد اشتغال 94 درصدی قرار دارند، البته رتبه سوم این حوزه هم به مهندسی کشاورزی می‌رسد که در آن 93 درصد فارغ‌التحصیلان وارد بازار کار شده‌اند. در این میان سهم فارغ‌التحصیلان رشته مهندسی نفت، عمران و تربیت‌بدنی با سهم 86 درصدی است. هرچند رتبه نخست این جدول به نسبت سال قبل تغییر نداشته اما در سال 1400، درصد اشتغال در میان فارغ‌التحصیلان رشته مهندسی صنایع با 78 درصد قرار داشت. رتبه آخر جدول هم به رشته مهندسی معماری با 65 درصد میزان اشتغال می‌رسید.
چهار دانشگاه رازی کرمانشاه، بیرجند، سمنان و ایلام به ترتیب با 67، 55، 52 و 48 درصد بیشترین میزان اشتغال این مقطع را دارند. درصد اشتغال کارشناسی ارشد در دانشگاه بیرجند از 43 درصد به 89.47 درصد رسیده است؛ بعد از دانشگاه کردستان قرار دارد که از 36.5 درصد به 66.67 درصد رسیده است. دانشگاه سمنان هم رشد دوبرابری را تجربه کرده و از 44.6 به 84.91 درصد رسیده است.

 تاریخی‌ها، بیشترین دانش‌آموختگان بیکار کارشناسی
در سال 1397، درصد اشتغال دانش‌آموختگان کارشناسی، 49 درصد بوده که این آمار در سال 1398، با افزایش 14 درصدی به 63 درصد می‌رسد. در سال 1399، آمار اشتغال دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی به 49 درصد و در سال 1400 به 41 درصد می‌رسد. در سال 1401، این آمار به 50 درصد می‌رسد که بیشترین نرخ بیکاری بعد از دانش‌آموختگان دکتری مربوط به این گروه می‌شود.
در بخش اشتغال دانش‌آموختگان کارشناسی، آمارها در دانشگاه‌های مختلف با هم متفاوت است. 66.6 درصد دانش‌آموختگان کارشناسی دانشگاه رازی در سال 1401 و 28.9 درصد در سال 1400 شاغل داشته‌اند. درواقع می‌توان گفت دانشگاه رازی در زمینه اشتغال فارغ‌التحصیلان مقطع کارشناسی، رشد 38 درصدی داشته است. 
البته با توجه به اینکه تنها 30 درصد فارغ‌التحصیلان مورد پایش قرار گرفتند، نتیجه‌گیری را نمی‌توان به کل تعمیم داد. دانش‌آموختگان کارشناسی دانشگاه بیرجند، در سال 1400، 46 درصد و در سال 1401، 54 درصد شاغل بودند. در دانشگاه سمنان، 52 درصد در سال 1401 و 38 درصد فارغ‌التحصیلان در سال 1400 مشغول بودند. در دانشگاه ایلام و در سال 1401، 50 درصد و در سال 1400، 40 درصد دانش‌آموختگان مشغول به کار هستند. 
در بخش اشتغال رشته‌های کارشناسی، به نظر می‌رسد که آمار به اشتباه ذکر شده‌اند. در این بخش نه‌تنها نمودار کاملا مطابق نمودار مقطع کاردانی است، بلکه تمامی تحلیل‌هایی که بعد از نمودار شکل 39 و 38 آورده شده، مانند هم هستند. تنها در بحث کمترین میزان اشتغال تفاوت دارند که در کارشناسی این رشته‌ها شامل تاریخ، الهیات و حقوق زیست‌شناسی و مهندسی منابع طبیعی می‌شود.

 افزایش 16 درصدی دانش‌آموختگان کاردان
آمارهای این گزارش با مقایسه میانگین وزنی درصد اشتغال دانشگاه‌‌ها و مقاطع مختلف نوشته شده است. آمار اشتغال دانش‌آموختگان مقطع کاردانی در سال 1398، 60 درصد، در سال 1399، 46 درصد و در سال 1400، 51 درصد گزارش شده است. آمار اشتغال این گروه در سال 1401 با افزایش 16 درصدی به 65 درصد رسیده است که بیشترین آمار اشتغال امسال را به خود اختصاص می‌دهد. 
در بخش اشتغال دانش‌آموختگان کاردانی، در ادامه به بررسی وضعیت دانش‌آموختگان دانشگاه‌های مختلف این مقطع می‌پردازیم. 83 درصد از دانش‌آموختگان کاردانی دانشگاه‌ رازی در سال 1401، مشغول به کار هستند. این آمار در دانشگاه سمنان به 70.5 درصد، در دانشگاه پیام‌نور به 56.4 است. پس از آن دو دانشگاه محقق اردبیلی با 50 درصد و دانشگاه بیرجند با 45.4 درصد در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.
بخش دیگری که در مقطع کاردانی به بررسی آن می‌پردازیم، رشته‌های فارغ‌التحصیلان این مقطع است. بیشترین میزان اشتغال در سال 1401، برای رشته دامپزشکی و دامپروری با 80 درصد است. پس از آن رشته تربیت‌بدنی با 68 درصد اشتغال در رتبه دوم قرار دارد. رشته حسابداری و رشته مهندسی شیمی با 65 درصد اشتغال در رتبه سوم قرار می‌گیرند. پس از آن رشته‌های هنر با 63 درصد، رشته مهندسی مکانیک با 62 درصد، رشته مدیریت با 59 درصد در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. نکته قابل‌توجه در این حوزه، وجود تنها یک رشته مرتبط با علوم انسانی در بین 6 رتبه اول اشتغال دانش‌آموختگان کاردانی است. رشته‌هایی مانند علوم قرآنی، تاریخ و غیره که بازار کار مناسبی در کشور ندارند، بیشترین میزان بیکاری در مقطع کاردانی را به خود اختصاص می‌دهند.
اما میزان اشتغال در سال 1400 بین دانش‌آموختگان کاردانی ترتیب متفاوتی با سال جاری دارد. در سال 1400، بیشترین میزان اشتغال مربوط به مهندسی کشاورزی با 75 درصد است. مهندسی مواد و متالوژی با 70 درصد اشتغال در رتبه دوم و مهندسی مکانیک با 66 درصد در رتبه سوم قرار می‌گیرند. در ادامه رشته‌های مهندسی عمران 61 درصد، مهندسی برق 47 درصد، مهندسی صنایع 43 درصد در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. کمترین میزان اشتغال مربوط به رشته مهندسی معماری با 4 درصد و مهندسی شیمی با 30 درصد است.

 منطقه 2 بیشترین درصد اشتغال را به خود اختصاص داد
بررسی درصد اشتغال در مناطق پژوهش و فناوری کشور هم قابل‌توجه است؛ به طوری که بیشترین سهم اشتغال برای امسال به منطقه دو یعنی استان‌های گلستان، گیلان و مازندران با 82 درصد و بعد از آن به منطقه یک شامل تهران و البرز با 79 درصد برمی‌گردد. بعد از آن منطقه چهارم شامل قزوین، قم، مرکزی و همدان با 71 درصد، منطقه 9 شامل خراسان‌جنوبی، رضوی، شمالی و سمنان با 66 درصد و منطقه 6 شامل اصفهان، چهارمحال‌وبختیاری و یزد با 63 درصد قرار دارد، در‌حالی‌که سال گذشته بیشترین درصد اشتغال به منطقه 9 با 58 درصد و بعد از آن به منطقه 7 شامل بوشهر، فارس و کهگیلویه‌وبویراحمد با 56 درصد می‌رسید.