منصوره نخعی، کارشناس:پیوند اعضا یکی از دستاوردهای اعجازانگیز بشر در سده بیستم است که با پیشرفت علمی و بالینی منجر به نجات زندگی و افزایش طول عمر و بهبود زندگی انسان‌های زیادی شده است. دانشگاه آزاد اسلامی قریب‌به دوسال است که در زمینه انجام عمل پیوند عضو در «بیمارستان آموزشی، پژوهشی و درمانی فرهیختگان» ورود کرده و رشد قابل‌توجهی در برطرف کردن نیازهای درمانی بیماران داشته است؛ به‌گونه‌ای که منشأ امیدی در این عرصه در کشور و منطقه شده و توانسته است رتبه نخست در تعداد عمل‌های پیوند کلیه در بین مراکز پیوند این عضو در تهران را به‌دست آورد. بدین‌منظور به رصد پیوند عضو در جهان، منطقه، ایران و دانشگاه آزاد اسلامی پرداخته‌ایم که متن آن را می‌خوانید.

  ارزش زندگی پیوند
عمل پیوند عضو یکی از موفق‌ترین پیشرفت‌های علم پزشکی مدرن است و برای بیماران مبتلا به مرحله پایانی بیماری شاید تنها درمان نجات‌بخش محسوب شود که می‌تواند اندام‌های حیاتی همانند کلیه‌ها، کبد، ریه‌ها، قلب و ... را پس از نارسایی مزمن جایگزین کند. بیشترین پیوند عضو در جهان به پیوند کلیه اختصاص دارد. براساس اعلام «رصدخانه جهانی اهدا و پیوند» در سال 2020 (نمودار 1)، پیوند کلیه 62درصد، پیوند کبد 25درصد، پیوند قلب 6درصد، پیوند ریه 5درصد و پیوند پانکراس 2درصد را در جهان به‌خود اختصاص داده‌اند.

نمودار 1- درصد پیوند اعضا در سال 2020 در جهان

کلیه‌ها که در قسمت فوقانی شکم و در دوطرف ستون فقرات قرار دارند اعضای بی‌نظیری هستند که نقش اصلی دفع سموم و مواد زائد بدن را برعهده دارند؛ و علاوه‌بر دفع مواد زاید، به تنظیم فشارخون و نیز تنظیم سطح آب و املاح بدن می‌پردازند. با توجه به پیری جمعیت و سبک زندگی ناسالم، افراد مبتلا به دیابت و فشارخون بالا به میزان قابل‌توجهی طی سال‌های اخیر افزایش یافته که درنتیجه تعداد موارد مبتلا به بیماری‌های مزمن کلیوی نیز افزایش پیدا کرده است. بیماری نارسایی کلیه درحال تبدیل شدن به یک بحران جهانی است که موجب افزایش مداومِ بیماری در مرحله پایانی شده و نیاز به پیوند عضو نیز شدت یافته است. آسیبی که به برخی از بیمارانی که به «مرحله انتهایی نارسایی کلیه» می‌رسد، برگشت‌ناپذیر بوده و دو راه درمانی پیش رو دارد: «دیالیز» یا «عمل پیوند». «عمل پیوند کلیه» کیفیت زندگی بیمار را بهبود می‌بخشد و برخی صاحب‌نظران در این عرصه هم ازلحاظ درمانی و هم ازلحاظ هزینه «عمل پیوند کلیه» را به نسبت «دیالیز» برای بیماران و دولت بهتر و به‌صرفه‌تر می‌دانند. عمل پیوند کلیه نیز به دو صورت انجام می‌پذیرد: «اهداکننده زنده» و «اهداکننده مرگ مغزی».

 پیوند کلیه در ایران
اگر به تاریخچه عمل پیوند کلیه در شکل کنونی آن بخواهیم اشاره کنیم، اولین پیوند کلیه جهان در منابع مختلف، سال 1954 میلادی را سالی اعلام کرده‌اند که در آن پیوند موفق کلیه از فردی به فرد دیگر زده‌شده است و اولین پیوند کلیه در ایران (کمتر از 20 سال بعد از اولین پیوند موفق کلیه در جهان)، در سال 1347 (1968 م) در بیمارستان نمازی شیراز توسط دکتر سنادی‌زاده انجام شده است. براساس اعلام رصدخانه جهانی اهدا و پیوند در سال 2020، ایران در بین کشورهایی که آمار خود را گزارش داده‌اند در رده متوسط رو به بالا در جهان (به ازای تعداد عمل پیوند کلیه به یک‌میلیون نفر جمعیت) قرار دارد.
طی 38 سال گذشته، پیوند کلیه در کشور سیر صعودی داشته است. در سال 1379، با تصویب قانون «پیوند اعضای بیماران فوت‌شده یا بیمارانی که مرگ مغزی آنان مسلم است» عمل «پیوند کلیه از اهداکننده مرگ مغزی» وارد نمودار شده و طی سال‌ها از «پیوند کلیه از اهداکننده زنده» پیشی گرفته است. دلیل افت نمودار در سال 1399 به‌دلیل پاندمی کرونا می‌باشد که کاهش عمل پیوند کلیه در ایران و جهان را به‌دنبال داشته است. همان‌طور که در ابتدای گزارش عنوان شد، با توجه به تغییر در هرم سنی و سبک زندگی، آمار بیماری نارسایی کلیه در کشورمان مانند جهان رو به افزایش است. در سال گذشته رئیس مرکز پیوند و درمان بیماری‌های وزارت بهداشت از افزایش سالانه هفت‌هزار بیمار دیالیزی در کشور خبر داد؛ بنابراین اگر حداقل نصف این میزان )حدود 3500 پیوند کلیه در سال( انجام شود تا حدی از تجمع بیماران دیالیزی و کسانی که در انتظار پیوند هستند می‌تواند بکاهد.

 فعالیت دانشگاه آزاد اسلامی در بین 31 مرکز پیوند کلیه
«بیمارستان آموزشی، پژوهشی و درمانی فرهیختگان» دانشگاه آزاد اسلامی در بهمن‌ماه 1397 در منطقه شمال غرب تهران افتتاح شد و در چهارم مهرماه سال 1399 در این بیمارستان (به‌عنوان اولین بیمارستان انجام عمل پیوند عضو در دانشگاه آزاد اسلامی) پس از اخذ مجوز از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، نخستین عمل پیوند کلیه انجام شد و بدین‌صورت در چرخه پیوند عضو پا به این عرصه نهاد. بخش پیوند کلیه بیمارستان فرهیختگان طبق به‌روزترین استانداردهای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی طراحی و تجهیز شده است و درحال‌حاضر شاهد تحولات و پیشرفت‌های چشمگیری در این زمینه هستیم، به‌گونه‌ای که طی این دوسال با پشتیبانی و حمایت مسئولان و تلاش‌های تیم حرفه‌ای و خبره این بیمارستان، در بین 31 مرکز پیوند کلیه در کشور قرار گرفته و توانسته است در جهت نجات جان هموطنان گام‌های بلندی بردارد و موفق عمل کند. با توجه به اینکه بیمارستان فرهیختگان دانشگاه آزاد اسلامی قریب به دوسال است که در این عرصه ورود کرده ولی در این مدت کوتاه توانسته است در سال گذشته، رتبه نخست پیوند کلیه استان تهران (استان تهران در کشور رتبه اول پیوند کلیه را در بین استان‌ها دارد) را از آن خود کند.

 چند عمل پیوند کلیه در سال گذشته در کشور انجام شده است؟
براساس اعلام وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور در سال گذشته نزدیک به 1800 پیوند کلیه در کشور انجام شده که از این تعداد، استان تهران بیشترین آمار پیوند کلیه (حدود 60 درصد از عمل‌های پیوند کلیه کشور) را به‌خود اختصاص داده است و پس از آن، به ترتیب استان‌های فارس و خراسان رضوی قرار دارند.

براساس نمودار فوق اگر به استان تهران نگاهی بیندازیم، در تهران بیمارستان فرهیختگان، بیمارستان شهید دکتر لبافی‌نژاد و بیمارستان بقیه‌الله الاعظم(عج) به‌ترتیب بیشترین عمل‌های پیوند کلیه را انجام داده‌اند.

 عمل پیوند کلیه در بیمارستان فرهیختگان
در این بیمارستان همه نوع پیوند ازجمله؛ پیوند کلیه از اهداکنندگان زنده و بیماران مرگ مغزی، پیوند دو کلیه (Dual kidney transplant) کوچک (بچه) به یک فرد بالغ، کلیه‌های مارژینال و کلیه از بیماران فوت‌شده انجام می‌شود.

حمیدرضا غلامرضایی، رئیس بیمارستان فرهیختگان و متخصص جراحی و مجاری ادراری و تناسلی (اورولوژی) و فلوشیپ پیوند کلیه، حضور نیروی انسانی حرفه‌ای و دلسوز، هم ازنظر پزشکی و هم ازنظر پرستاری را از دلایل موفقیت پیوند کلیه در بیمارستان فرهیختگان عنوان می‌کند. وی اطلاعات بیشتری در زمینه پیوند عضو و روال پیوند کلیه و مراحل درمانی آن در اختیار ما گذاشته است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

 حساسیت‌زدایی از بیماران پرخطر نارسایی کلیه در جهت عمل‌های پیوند عضو در بیمارستان فرهیختگان
بیمارستان فرهیختگان به یکی از مراکز حساسیت‌زدایی بیماران پرخطر(high risk)  پیوند کلیه تبدیل شده است؛ بدین‌صورت که بیماران پرخطر (ازجمله: بیمارانی در حین تزریق خون و فرآورده‌های آن یا پیوند دوم -کسانی که پیوند اول‌شان پس زده‌شده و سیستم ایمنی‌شان حساس است و به علت وجود آنتی‌بادی در خونشان کلیه پیوندی را سریعا دفع می‌کنند) در این بیمارستان پذیرش و بستری می‌شوند، سپس حساسیت‌زدایی و عمل پیوند انجام می‌شود. این کار بسیار ارزشمند است و این مرکز این فعالیت را جهت درمان بیماران انجام می‌دهد. پیوند کلیه از فردی که قلبش ایستاده یکی از کارهای مشکل و پیچیده است و نیاز به کار تیمی وسیع دارد؛ این پیوند در بیمارستان فرهیختگان و آماده‌سازی اهدای عضو در بیمارستان حضرت رسول(ص) انجام شده است. در این خصوص هم مراحل و نگه‌داشتن فردی که قلبش از کار ایستاده و هم مراحل آماده‌سازی گیرنده عضو نیاز به‌سرعت عمل دارد؛ چراکه باید بلافاصله فردی را که ایست قلبی کرده به اتاق عمل برسانند، زیر دستگاه بگذارند و اعضایش را خارج کنند و بعد در همان لحظه گیرندگان باید آماده شوند، مثلا فرصت کوتاهی وجود دارد تا گیرنده بستری شود، و اعمال دیالیز روی وی انجام شود، داروهای مصرفی مدنظر قرار گیرد و برای عمل پیوند آماده شوند.

 پذیرش بیماران بین‌المللی در بیمارستان فرهیختگان
بیمارستان فرهیختگان در زمینه گردشگری سلامت تاکنون میزبان بیمارانی از کشورهای عراق، لبنان، بحرین، عمان، آفریقای جنوبی، هندوستان، تاجیکستان، افغانستان و تعدادی از ایرانیان مقیم آمریکا و کانادا بوده است. در پیوند کلیه به بیماران خارجی به‌هیچ‌ عنوان از اهداکننده ایرانی پیوند صورت نمی‌گیرد و باید اهداکننده نیز از همان کشور باشد تا پس از تایید توسط سفارت‌شان و وزارت بهداشت و کنترل مراحل توسط مراجع ذی‌ربط عمل انجام شود.

 آشنایی مقدماتی پیوند کلیه در بیمارستان فرهیختگان
گام نخست پیوند کلیه به تشخیص نفرولوژیست (متخصص و فوق تخصص کلیه) بستگی دارد، نفرولوژیست بیماری را که دچار نارسایی کلیه شده است -درحالی‌که کراتین خون وی بالا رفته باشد- دو نوع مسیر را پیشنهاد می‌کند یا دیالیز بشود یا عمل پیوند کلیه را انجام دهد. درمان از طریق انجام پیوند کلیه نیازمند آزمایش‌ها و تشکیلات است تا وقتی‌که فرد آمادگی پیوند را داشت؛ باز دو مسیر پیش رو دارد یا پیوند کلیه از اهداکننده زنده پیوند صورت گیرد یا از اهداکننده مرگ مغزی.

 انجام دیالیز در بیمارستان فرهیختگان
در بخش دیالیز بیمارستان فرهیختگان ۲۴ دستگاه وجود دارد و بیشترین تعداد دیالیز در شمال غرب تهران را به‌خود اختصاص داده است. در این مرکز نزدیک به دوهزار دیالیز در ماه انجام می‌شود که در سال نزدیک به ۲۵ هزار دیالیز است که این تعداد آمار خوبی است.گستره بیمه‌های بیمارستان فرهیختگان زیاد است و با همه بیمه‌های پایه قرارداد دارد؛ اخیرا این بیمارستان با بیمه «روستاییان»، «سایر اقشار» و «سلامت» قرارداد منعقد کرده است و از این طریق بیماران می‌توانند برای تامین هزینه‌های درمانی خود بهره ببرند.