مهدی عبداللهی، دبیرگروه جامعه:فصل سرد با سرمای بی‌سابقه می‌تازد. در این شرایط مسئولان شرکت گاز مرتبا از مردم درخواست می‌کنند در مصرف گاز صرفه‌جویی کنند. موضوع فقط به اینجا ختم نشده و دولت مجبور شده به تعطیلی ادارات در برخی شهرها اقدام کند. اما سوالی که در اینجا به شکل پرتکرار پرسیده می‌شود این است؛ چرا گاز نداریم؟ مگر ایران دومین دارنده گاز طبیعی در جهان نیست؟ پاسخ به این سوال هم سخت و دشوار است و هم سهل. سخت از این منظر که برای قضاوت منصفانه باید مقدار مصرف همه بخش‌های انرژی در کشور را با جهان سنجید. البته باید درنظر داشت که این مقایسه با شاخص‌های واقعی (درنظر گرفتن موضوع اقلیم و فرهنگ و تکنولوژی و... ) صورت گیرد. اما پاسخ به این سوال که چرا گاز نداریم، جواب‌های آسان و قابل دسترسی نیز دارد. در این گزارش به بخشی از دلایلی پرداخته‌ایم که از جنبه سیاستگذاری در حوزه انرژی منجر به قطعی گاز در کشور شده است. 1- اولی مربوط به قیمت‌گذاری غیرمنصفانه گاز و اغلب حوزه‌های انرژی از سوی دولت‌هاست. این موضوع در سال 1400 باعث شده بیش از 90 درصد شرکت‌های حوزه گاز زیان‌ده شوند. در اینجا منظور ما قیمت‌گذاری با نرخ‌های جهانی نیست و توجه داشته باشیم که دولت‌ها در ایران به هر دلیلی، قیمت انرژی را با تورم تعدیل نمی‌کنند. این درحالی است که هزینه‌های شرکت‌ها طی 30 سال اخیر به‌طور میانگین سالانه حدود 20 درصد (میانگین نرخ تورم بلندمدت) افزایش داشته است. 2- مورد مهم دیگر، اشتباه سیاستگذار در عدم تنوع‌بخشی به سبد انرژی کشور است. به عبارتی، بررسی‌ها نشان می‌دهد طی 30سال اخیر سهم گاز از کل مصرف انرژی کشور از حدود 27 درصد در سال 1370 به 75 درصد در سال‌های اخیر رسیده است. این خود فشار سنگینی روی تولید و مصرف گاز طبیعی وارد کرده که درنهایت با افزایش مصرف و کاهش سرمایه‌گذاری، ناترازی را تشدید کرده است. 3- مورد سوم، هدررفت شدید انرژی است. بررسی آمارهای جهانی نشان می‌دهد معادل بیش از 7 درصد از گاز تولیدی کشور در مشعل‌ها سوخته و به هدر می‌رود. این آمار ایران را به دومین کشور با بیشترین هدررفت (به‌لحاظ سهم از کل تولید) تبدیل کرده است. این موضوع نیز در تشدید ناترازی حوزه گاز موثر بوده که خود البته از کاهش سرمایه‌گذاری و قیمت‌گذاری غیرمنصفانه منتج شده است. 

     دومین دارنده ذخایر گاز
در حوزه ذخایر گاز، طبق آمارهای سال 2021 شرکت بین‌المللی بریتیش پترولیوم (BP)، در سال 2021 روسیه با 1320 هزار میلیارد فوت مکعب ذخایر گاز و سهم 19.9 درصدی در رتبه اول جهان قرار دارد. پس از این کشور، ایران با 1134 هزار میلیارد فوت مکعب دومین دارنده گاز طبیعی در جهان است. قطر با 871 هزار میلیارد فوت مکعب سوم، ترکمنستان با 480 و آمریکا نیز با 446 هزار میلیارد فوت مکعب ذخایر اثبات شده، به ترتیب چهارم و پنجم هستند.  

     سومین تولیدکننده گاز 
در بخش تولید نیز بررسی آمارهای جهانی (شرکت بین‌المللی بریتیش پترولیوم (BP)،) نشان می‌دهد طی سال 2021 ایران با تولید 256 میلیارد و 700 میلیون مترمکعب پس از آمریکا با 934 و روسیه با 702 میلیارد مترکعب سوم بوده است. در این رتبه‌بندی، آمریکا با سهم 23.1 درصدی در رتبه اول، روسیه با سهم 17.4 درصدی دوم و ایران با سهم 6.4 درصدی سوم است. چین با سهم 5.2 درصدی و قطر با سهم 4.4 درصدی به ترتیب چهارم و پنجم هستند. لازم به ذکر است در اینجا مقصود این نیست که به واسطه تولید پایین، گاز کشور قطع می‌شود، چراکه اثبات این موضوع نیازمند بررسی شدت انرژی و سایر مولفه‌های مصرف انرژی است اما مقصود این است که در صورت سرمایه‌گذاری در بخش گاز کشور، ایران ظرفیت تولید و صادرات بیشتر را داشته و این موضوع می‌تواند به عنوان مولفه قدرت استفاده شود. نکته دیگر اینکه، در برخی از اظهارنظرها این طور گفته می‌شود که گاز دومین دارنده‌گاز قطع شده، باید توجه داشت قطعی گاز در کشور به دلایل مختلف رخ می‌دهد. اولی موضوع قیمت‌گذاری غیرمنصفانه از سوی دولت است که موجب شده 90 درصد از شرکت‌های حوزه گاز زیان‌ده شده و قدرت سرمایه‌گذاری برای توسعه صنعت گاز را نداشته باشند و از سوی دیگر، برخی‌ها مصارف غیرمتعارف داشته باشند. همچنین خود دولت نیز حداقل در 8 سال اخیر توجه کافی به سرمایه‌گذاری در این حوزه نداشته و صرفا اقدام به انتقال گاز و گازکشی به همه نقاط کشور کرده است. با این حساب، بخش خصوصی نیز تمایل چندانی برای ورود به این حوزه نخواهد داشت. مورد بعدی، ترکیب سبد انرژی کشور است که 71 درصد آن بر دوش بخش گاز گذاشته شده است.

     سهم 71 درصدی گاز در سبد انرژی ایران
پرواضح است حفظ امنیت انرژی برای هر کشور مساله‌ای مهم بوده و عدم ایجاد تنوع در طراحی سبد انرژی می‌تواند خطراتی را نه در مدیریت کلان بلکه در زندگی جاری و عادی مردم به‌وجود آورد. گواه این مساله نیز نگاهی به سبد انرژی کشورهای مختلف دنیا است که اولا سعی در عدم تکیه بر یک یا دو نوع منبع جهت تامین انرژی دارند و از سوی دیگر با تمرکززدایی از تکیه بر بعضی از منابع انرژی خود، سعی در ایجاد مولفه قدرت با ابزار انرژی در بازارهای جهانی دارند؛ موضوعی که در ایران به عنوان کشوری که دارای رتبه دوم بیشترین ذخایر گازی در جهان را داشته، متاسفانه اتفاق نیفتاده است. چنانکه براساس گزارش‌های داخلی (ترازنامه انرژی کشور) و همچنین آمارهای سال 2021 شرکت بین‌المللی بریتیش پترولیوم (BP)، بیش از 71 درصد تولید انرژی در ایران به گاز طبیعی تکیه دارد و بعد از آن نفت و محصولات جانبی آن با حدود 27 درصد در جایگاه بعدی قرار دارند و سهم سایر منابع انرژی نظیر انرژی‌های تجدیدپذیر، برقابی و هسته‌ای کمتر از 3 درصد است. همین موضوع سبب شده در فصول سرد سال علاوه بر آنکه ایران نیاز به واردات گاز داشته باشد بلکه قطعی گاز را در استان‌ها و مناطق مختلف شاهد باشیم. 

     بدترین سبد انرژی در دنیا
اما سهم 71 درصدی گاز در سبد انرژی ایران درحالی است که کشورهای مختلف سعی دارند با ایجاد تناسب در سبد انرژی خود از آسیب‌پذیری در تامین انرژی بکاهند. برای مثال بعد از ایران، براساس گزارش شرکت بین‌المللی بریتیش پترولیوم (BP)، طی سال 2021 مالزی با 36 درصد (یعنی کمتر از نصف سبد انرژی خود) از تولید انرژی خود را از رهگذر گاز طبیعی تامین می‌کند. پس از ایران و مالزی، سهم گاز طبیعی در آمریکا 32 درصد، در کانادا 31 درصد، در عراق 29 و در استرالیا و آلمان به ترتیب 26 و 24 درصد است. مساله عدم تکیه بر منابع انرژی مختلف در آمریکا نیز درحال انجام است به‌طوری‌که در این کشور بخش نفت و مشتقات با 36 درصد بیشترین سهم را در تولید انرژی اولیه را دارند و پس از آن گاز طبیعی با 32 درصد، زغال سنگ 11 درصد، انرژی‌های تجدیدپذیر و آبی 12 درصد و انرژی هسته‌ای با 8 درصد سایر منابع انرژی این کشور هستند.

     حذف اشتباه نفت سفید و LPG از سبد مصرف
نگاهی به داده‌های تاریخی آمارهای مصرف 6 فرآورده انرژی‌زا (شامل نفت‌کوره، نفت‌گاز، نفت سفید، بنزین، گازمایع و گازطبیعی) نشان می‌دهد از سال 1355 تا 1397 سهم مصرف گاز از کل این فرآورده‌ها از 10 درصد در سال 1355 به 27 درصد تا سال 1370 رسیده است. اما از سال 1370 تا 1397 یعنی طی 27 سال این مقدار به 75 درصد رسیده است. این درحالی است که در همین مدت، سهم نفت و گاز از کل مصرف 6 فرآورده از 28 و 29 درصد در قبل از انقلاب و 30 درصد تا سال 136 به 11 درصد در سال‌های اخیر رسیده است. در همین مدت سهم LPG از مصرف کشور از حدود 3 درصد تا سال 1372 به یک درصد در سال‌های اخیر رسیده است. همچنین طی این مدت سهم نفت سفید از کل مصرف کشور نیز از 19 تا 21 درصد در دهه 1360 به یک درصد در سال‌های اخیر رسیده است. این درحالی است که در کشوری همچون ژاپن مصرف نفت سفید در مصارف خانگی و صنعتی سهم نسبتا بالایی دارد. همچنین طی 40 سال اخیر سهم نفت کوره از کل مصرف 6 فرآورده انرژی‌زای کشور از 25 تا 26 درصد به حدود 2 درصد در سال‌های اخیر رسیده است. 
آنچه از این آمارها برمی‌آید، اینکه در کشورمان سیاستگذاری حوزه انرژی به‌جای تنوع‌بخشی به سبد انرژی کشور، به اشتباه سبد انرژی را تک‌محصوله کرده است. این وضعیت دقیقا مصداق مثل قدیمی «همه تخم‌مرغ‌هایت را در یک سبد نگذار» است. موضوعی که موجب شده مصرف گاز به شکل بی‌رویه افزایش یافته و دولت نتواند با تزریق سایر منابع، از فشار روی گاز طبیعی بکاهد. این وضعیت یعنی فشار روی مصرف گاز طبیعی در حوزه مصرف بنزین نیز قابل مشاهده است. با تمرکز شدید روی مصرف بنزین در حوزه خودرو و کم‌توجهی به حوزه CNG و LPG، فشار زیادی بر روی مصرف بنزین کشور وارد می‌شود. 

     رتبه دوم در هدررفت گاز
مطابق با آخرین آمارهای بین‌المللی، مصرف گاز کشور در سال 2021 بیش از 241 میلیارد متر مکعب بوده است. البته آنطور که مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران می‌گوید، در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۳۸ میلیارد و ۵۰۰ میلیون مترمکعب گاز طبیعی در کشور مصرف شده است. از طرفی میزان صادرات گاز طبیعی بنا به گزارش بانک مرکزی در سال 1399 و سال 1400 حدود 17 میلیارد مترمکعب و طی سال ‏های 1391 تا 1400 بالغ بر 124 میلیارد متر مکعب بوده است. نکته قابل تامل اینکه، میزان گاز سوزانده‌شده کشور حین استخراج است که در سال 2021 به بیش از 18.5 میلیارد مترمکعب و طی 7 سال گذشته به 107.3 میلیارد مترمکعب رسیده است. یعنی بیش از مجموع صادرات یک‌ساله کشور و بیش ‏از صادرات 9سال، تنها در 7 سال گاز بدون استفاده سوزانده شده است، آن هم تنها به ‏بهانه عدم صرفه‏ انتقال و جمع‏‌آوری و کم‏‌توجهی. این ثروت خدادادی نه‏ تنها در تکمیل زنجیره ارزش و ایجاد اشتغال و افزایش قدرت صادراتی نقش نداشته، بلکه به راحت‏‌طلبانه‏‌ترین شکل ممکن در مشعل‏‌های مناطق استخراج سوزانده شده است. طبق آمارهای شرکت بین‌المللی بریتیش پترولیوم (BP) ایران پس از الجزایر دومین کشور با بالاترین مشعل‌سوزی در بین 15 تولیدکننده بزرگ جهان است. طبق این آمارها، پس از الجزایر که گازهای سوازنده شده سهم 8.1 درصد از کل تولید را دارد، ایران با 7.2 درصد در رتبه دوم قرار دارد. در روسیه میزان گازهای سوزانده‌شده در مشعل‌ها به اندازه 3.8 درصد کل تولید این کشور است. در عربستان این مقدار 2.4 درصد، در امارات 1.7 درصد، در ترکمنستان 1.5 درصد، در چین 1.3 درصد و در کشورهای ازبکستان، قطر، کانادا، استرالیا و نروژ این مقدار معادل کمتر از یک درصد از کل تولید است. 

     زیان‌دهی 90 درصد از شرکت‌های گاز 
یکی از دلایل ناترازی در حوزه گاز، قیمت‌گذاری دستوری دولت آن هم با قیمت‌های بسیار پایین است. این موضوع علاوه بر آنکه موجب شده مصرف گاز در برخی طبقات اجتماعی به شکل بی‌رویه صورت گیرد، همزمان با تحمیل زیان قابل توجه به شرکت‌های دولتی حوزه گاز باعث شده این شرکت‌ها منابع کافی برای سرمایه‌گذاری، تعمیر تجهیزات و تاسیسات استخراج و انتقال گاز نداشته باشند. در این خصوص بررسی وضعیت صورت‌مالی شرکت‌های گاز استانی نشان می‌دهد از مجموع 30 شرکت که اطلاعات مالی آنها منتشر شده 90درصد از آنها در سال 1400 زیان‌ده بوده‌اند. رقم این زیان در برآورد حداقلی به بیش از 3 هزار میلیارد تومان می‌رسد که شرکت گازرسانی استان‌های اصفهان با 546 میلیارد زیان، تهران با 541، فارس با 321، مازندران با 308 و خراسان رضوی با 221 میلیارد تومان پنج استانی هستند که شرکت‌های گازرسانی آنها بیشترین زیان خالص را داشته‌اند و تنها استان‌های هرمزگان، کرمان و بوشهر مجموعا 166 میلیارد تومان سود خالص داشته‌اند. البته بخشی از این زیان‌ها با کمک‌های دولتی جبران شده و زیان‌دهی باعث شده شرکت‌ها دست به دامن دولت و حتی دریافت تسهیلات بانکی و ... شوند.