کیانا تصدیق‌مقدم، خبرنگار:کشور عراق میزبان بیست‌وپنجمین دوره از مسابقات فوتبال منطقه‌ای در بصره بود و حاشیه‌های فراوانی را به دنبال داشته است. روز ۱۶ دی‌ماه، در آستانه آغاز این مسابقات، انتشار توییتی توسط سیدمقتدی الصدر، رهبر جریان صدر که پیش‌تر از دنیای سیاست کناره‌گیری کرده بود، خبرساز شد. او در ابتدای توییت خود، می‌نویسد: «میهمانان عرب بزرگوار ما از کشورهای (خلیج ع.رب.ی)، به شما خوش‌آمد می‌گویم» و در ادامه از هشتگ «اهلاً و سهلاً بالعرب (خوش‌آمد به عرب‌ها)» استفاده کرده بود. به دنبال این ماجرا نخست‌وزیر عراق هم از عبارت جعلی برای خلیج‌فارس استفاده و در بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد: «السودانی امروز جمعه آغاز جام قهرمانی (خلیج ع.رب.ی) را در میان حضور سرشار مردم از ورزشگاه بین‌المللی بصره اعلام کرد.» صفحه رسمی فیفا و اینفانتینو هم در حاشیه افتتاحیه مسابقات در عراق، از واژه خلیج ع.رب.ی به جای خلیج‌فارس استفاده کردند! این موضوع با واکنش‌های زیادی همراه بود. در تمام جهان خلیج‌فارس به عنوان هویت تاریخی و فرهنگی ایران شناخته می‌شود و حتی نام آن در اسناد تاریخی و بین‌المللی هم به ثبت رسیده است. در متن تمام قراردادهاى تاریخى میان ایران و کشورهاى خارجى یا میان اعراب و دولت‌های خارجى، از ابتداى تاریخ مکتوب و به‌ویژه در چند قرن گذشته هر جا نامى از پهنه آبى جنوب ایران آمده در زبان فارسى و عربى با نامهای خلیج‌فارس، بحر فارس، بحر عجم و خلیج ایران و در سایر زبان‌های دنیا نیز معادل آنها به کار رفته است. البته این را هم باید گفت که موقعیت خلیج‌فارس و دعوا سر آن از لحاظ سیاسی و بین‌المللی همواره مورد توجه بوده و جغرافی‌دانان و نویسندگان زیادی راجع‌به آن اظهار نظر کردند؛ ژان ژاک شرایب، نویسنده کتاب «تکاپوی جهانی» هم در کتابش به اهمیت خلیج‌فارس اشاره کرده و نوشته بود: «تسلط بر خلیج‌فارس مقدمه تسلط بر جهان است.» در گزارش پیش‌رو تاریخچه خلیج‌فارس را بازخوانی کردیم.
شهرت تاریخی نام خلیج‌فارس
زمانی که داریوش بزرگ دستور کندن آبراهه‌ای (ترعه) برای اتصال دریای سرخ به مدیترانه از طریق رود نیل را داده بود، سنگ‌نوشته‌ای کنار این آبراهه به دستور وی نصب شد که روی آن نوشته بود: «من پارسی هستم، از پارس، مصر را گرفتم. فرمان کندن این ترعه را دادم، از رودخانه‌ای به نام نیل که در مصر جاری است تا دریایی که از پارس می‌آید. پس این ترعه کنده شد. چنان که فرمان دادم و کشتی‌ها از مصر از وسط این ترعه به سوی پارس روانه شدند.» داریوش در این سنگ‌نوشته از عبارت «ابی دریه تیه هچاپارسا اَئی‌تی» استفاده و به‌صراحت به نام دریای پارس اشاره کرده است که منظور همان دریایی است که امروز خلیج‌فارس نام گرفته است. خلیج‌فارس امروز به همان نامی شناخته می‌شود که داریوش بزرگ در دوران هخامنش برای این دریا گذاشته بود.
نام خلیج‌فارس در نقشه‌ها چیست؟
یک‌سری نقشه‌ها از دوران بطلمیوس و استرابون، جغرافی‌دانان یونانی باقی مانده است که در آنها در محل دریای خلیج‌فارس عبارت «سینوس پرسیکوس» به معنای خلیج‌فارس به لاتین نوشته شده است. در نقشههای اروپایی هم این دریا را با عنوان‌های «پرشین گلف» و «گلف پرسیک» نامگذاری کردند که در نهایت هرکدام به معنای دریای پارس یا خلیج‌فارس است. این موضع در دوران اسلامی هم به همین شکل بود و در کتاب‌ها و نقشه‌ها این دریا با نامهای «بحر فارسی»، «خلیج‌الفارسی» و «بحرالفارسی» نوشته می‌شد. در دوره عثمانی هم خلیج‌فارس را روی نقشه «خلیج بصره» نوشته بودند که منظور آن بخش از خلیج‌فارس است که در بندرگاه بصره قرار دارد.
تعداد نام‌هایی که در نقشههای اسلامی به خلیج‌فارس دادند به این ترتیب است: بحر فارس (۲۲ بار)، دریای پارس (۹ بار)، دریای فارس (۶ بار)، خلیج‌فارس (۲ بار)، نهر فارس (۱ بار).
نام‌هایی هم که در نقشههای اروپایی به خلیج‌فارس نسبت داده شده بر اساس کتاب وصف خلیج‌فارس در نقشههای تاریخی از این قرار است: سینوس پرسیکوس (۴۳ بار)، پرشین گلف (۳۱ بار)، گلف پرسیک (۲۸ بار)، مره پرسیکوس (۹ بار)، فارس دکزی (۳ بار)، بحرالفارس (۲ بار)، خلیج‌فارس (۲ بار)، پارادل مره پرسیکوس (۱ بار)، پرسیس دز (۱ بار). بر اساس نوشته‌های مورخان یونانی مانند هرودت، کتزیاس، گزنفون و استرابن که پیش از میلاد مسیح زندگی می‌کردند، یونانیان نخستین ملتی بودند که به دریای خلیج‌فارس نام «پرس» و به سرزمین ایران «پارسه»، «پرسای»، «پرسپولیس» یعنی شهر یا مملکت پارسیان را دادند.
دلیل اهمیت خلیج‌فارس چیست؟
یکی از دلایل اهمیت خلیج‌فارس موقعیت جغرافیایی است که از یک طرف، این منطقه حلقه ارتباطی بین شرق و غرب بوده و از طرفی دیگر، به دلیل داشتن تنگه هرمز که یکی از استراتژیک‌ترین تنگه‌های جهانی است، اهمیت ویژه‌ای دارد. درواقع خلیج‌فارس محور ارتباط بین اروپا، آفریقا، آسیای‌جنوبی و جنوب‌شرقی است و از نظر استراتژیک در منطقه خاورمیانه به عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مرکز ارتباطی بین سه قاره است. همچنین بخشی از یک سیستم ارتباطی را که دو دریای مدیترانه و سرخ و دو اقیانوس هند و اطلس را به هم می‌پیوندد، تشکیل می‌دهد. به همین دلایل خلیج‌فارس از گذشته مورد توجه قدرت‌های جهانی بوده است. دومین دلیل اهمیت خلیج‌فارس موقعیت اقتصادی و نفت‌خیز بودن آن است. بازار این منطقه در موقعیت‌های مختلف ارزش خود را حفظ کرده و به شکل‌های مختلف نقش بسزایی در بازار جهانی داشته است. البته مهم‌ترین ارزش و اهمیت خلیج‌فارس در قرن بیستم وجود منابع سرشار نفتی در این خلیج و کشورهای حوزه آن است. حدود ۳۰ درصد نفت جهان از منطقه خلیج‌فارس تامین می‌شود که این مقدار گاهی افزایش و گاهی کاهش پیدا می‌کند.
جعل تاریخی خلیج‌فارس از کجا شروع شد
عبارت جعلی خلیج ع.ر.ب.ی اولین بار از دل کشمکش‌های سیاسی دهه 50 میلادی بیرون آمد. محمدعلی مهتدی، تحلیلگر مسائل خاورمیانه در این باره گفته است: «جمال عبدالناصر خود در نطق‌های اولیه‌اش تا سال 1964 کلمه خلیج‌فارس را به کار می‌برد. من چون خودم نطق‌هایش را گوش می‌کردم یادم می‌آید که این شعار را می‌داد که «یاایها العرب! فی جمیع أنحاء العالم من المحیط‌اطلسی الی الخلیج‌الفارسی»، ای مردم عرب در تمام نقاط جهان! از اقیانوس اطلس تا خلیج‌فارس... این خطاب همیشه در سخنرانی‌هایش بود و المحیط‌اطلسی را با الخلیج‌الفارسی قافیه می‌کرد و نوعی سجع در کلامش به کار می‌برد. اما وقتی اختلافات میان رژیم شاه و مصر بالا گرفت و جنگ رادیویی شد و به‌خاطر ارتباطاتی که رژیم شاه با اسرائیل داشت و کمک‌هایی که به اسرائیل می‌کرد، جمال عبدالناصر اشتباهی کرد که نام مجعول «خلیج ع.ر.ب.ی » را به کار برد. این سخنان به نظر من در حقیقت واکنشی بود به دکترین ریچارد نیکسون با عنوان «دکترین دو ستونی» که امنیت خلیج‌فارس را به ایران و عربستان‌سعودی سپرد. این مساله بر عبدالناصر خیلی گران آمد. در واقع در واکنش به دکترین ریچارد نیکسون بود که اسم خلیج‌فارس را «خلیج ع.ر.ب.ی» تلفظ کرد. شاید هم بیش از ناصر تقصیر عبدالخالق حسونه، دبیرکل وقت اتحادیه عرب بود که به خلیج‌فارس آمد و کشورهای جنوب خلیج‌فارس را علیه ایران تحریک کرد و شاید هم او این نام را به کار برد. برخی نظرها هم هست که این عبارت مجعول اولین‌بار از طرف روزنامه تایمز لندن استفاده شده است. این بعدها به‌صورت یک مشکل ملی بین ایران و کشورهای عرب درآمد. شرایطی پیش آمد که یک تغییر اسم، فاصله و شکاف بزرگی میان دو ملت ایران و عرب پدید آورد و این را خیلی‌ها برنامه انگلیسی‌ها می‌دانستند. در هر صورت عبدالناصر از سال 1964 به بعد تا سال 1970 که فوت کرد این نام مجعول را به کار برد درحالی‌که پیش از آن در نطق‌هایش مرتب بر نام خلیج‌فارس تاکید داشت.»
تا اوایل دهه ۱۹۶۰ درباره نام خلیج‌فارس هیچ‌گونه بحث و جدلی در میان نبوده است و در تمام منابع اروپایی و آسیایی و آمریکایی، دانشنامه‌ها و نقشههای جغرافیایی این کشورها از خلیج‌فارس در تمام زبان‌ها به همین نام یاد شده است.
این عبارت مجعول درباره خلیج‌فارس، در ادبیات سیاسی مصطلح نبود و اصطلاح «خلیج ع.ر.ب.ی» برای نخستین‌بار در دوره شیخ‌نشین‌های خلیج‌فارس توسط کارگزاران انگلیس و به‌طور ویژه از طرف یکی از نمایندگان سیاسی انگلیس مقیم در خلیج‌فارس به نام «رودریک اوون» طرح شد.
سندی برای تغییر نام خلیج‌فارس وجود ندارد
درحقیقت عنوان خلیج ع.ر.ب.ی به جای دیگری غیر از خلیج‌فارس تعلق دارد. دریای سرخ یا بحرالاحمر را در قرون گذشته «خلیج ع.ر.ب.ی» می‌نامیدند. در همین زمینه عبدالرحمان الراشد، مدیرکل شبکه تلویزیونی العربیه و نویسنده روزنامه شرق‌الاوسط در مقاله‌ای درخصوص نام «خلیج‌فارس» بیان کرده است که سندی برای تغییر نام «خلیج‌فارس» وجود ندارد. همچنین نصرالله، تاریخ‌نگار لبنانی در مصاحبه با خبرنگار ایرنا گفته بود: «موضوع غیردوستانه برخی رسانه‌های کشورهای عربی در برابر ایران، مانند تحریف نام «خلیج‌فارس»، ناشی از فشارهای آمریکاست که با همه امکانات به جنگ انقلاب اسلامی آمده است.» مجدی‌عمر، معاون اول پیشین شورای دفاع ملی مصر هم در مجله الاهرام درباره این موضوع بیان کرده است: «نسل من به خاطر دارد که ما در ایام تحصیل، در کتب و نقدها با لفظ خلیج‌فارس سروکار داشتیم ولی بعد از مدتی به آن خلیج ع.ر.ب.ی اطلاق شد. این غیرمنطقی است که چون چند کشور عربی در اطراف آن باشند، نام تاریخی آن را تغییر دهیم و حال برای اینکه خود را از این مخمصه نجات دهیم، فقط آن را خلیج بنامیم. کدام خلیج؟! مگر خلیج بدون نام هم می‌شود.»
در جایی دیگر پروفسور عبدالهادی تازی، نویسنده و پژوهشگر معروف عرب و عضو آکادمی پادشاهی مغرب و رئیس گروه نامهای جغرافی کشورهای عربی درباره نام خلیج‌فارس گفته است: «حقیقتا من هیچ منبع تاریخی را ندیدم که آبراه جنوب ایران را خلیج ع.ر.ب.ی نامیده باشد. اعراب قبل و بعد از اسلام همیشه این آبراه را بحر فارس، بحرالعجم یا خلیج‌فارس نامیده‌اند. من خودم نقشه سفرهای ابن‌بطوطه را در کتابم ترسیم کرده‌ام و اسم خلیج‌فارس را در جای خودش آورده‌ام زیرا سازمان ملل و کنفرانس یکسان‌سازی نامهای جغرافیایی این سازمان فقط خلیج‌فارس را به رسمیت می‌شناسد و من همیشه مخالف طرح ابهام از سوی نمایندگان عربی درخصوص نام خلیج‌فارس در کنفرانس نامهای جغرافیایی سازمان ملل بوده‌ام.»
اسنادی بر حقانیت نام خلیج‌فارس
اقداماتی که جاعلان در راستای بزرگ‌ترین جعل تاریخی در تغییر نام خلیج‌فارس انجام دادند، در ایران واکنش‌های بسیاری را به همراه داشت؛ در این راستا اسناد متعدد و معتبر تاریخی در اختیار جهانیان قرار گرفت. این اسناد برای اثبات حقانیت نام خلیج‌فارس و معیاری برای سنجش افرادی بود که خود را مسلمان و پیرو پیامبر می‌دانستند. نیما صفا، محقق و پژوهشگر هرمزگانی در اسنادی از احادیث و گفتار رسول‌اکرم(ص) دال‌بر بحر فارس یا دریای فارس ارائه و در سال ۱۴۰۰ توسط خبرگزاری مهر آن را منتشر کرد. در کتاب حدیث «مسند ابی یعلی الموصلی البغدادی» که مربوط به اهل‌سنت است، حدیثی از پیامبر(ص) نقل شده که در آن پیامبر سه بار نام بحر فارس را گفتند، این حدیث در صفحه ۱۱۹ و ۱۲۰ از جزء چهارم این کتاب آمده است. احمد ابن علی ابن المثنی التمیمی، مؤلف این کتاب از بزرگان علم حدیث نزد اهل‌سنت بوده است. از سوی دیگر یکی از مهم‌ترین مستندات حقوقی مربوط به خلیج‌فارس، سندهای سازمان ملل متحد هستند. این سازمان با انتشار قطعنامه‌ها، بیانیه‌ها و سندهای مختلف بر نام خلیج‌فارس تاکید کرده است. همچنین دبیرخانه این سازمان طی یادداشتی و در پاسخ به نامهای از ایران درباره خلیج‌فارس نوشته است: «عرف جاری در دبیرخانه سازمان ملل متحد بر این است که دراسناد و نقشههای جغرافیایی منطقه آبی بین ایران ازسمت شمال وشرق و تعدادی ازکشورهای عربی از سمت جنوب وغرب به نام خلیج‌فارس نامیده شود. و این عمل دبیرخانه سازمان ملل متحد موافق و مطابق با یک عرف قدیمی انتشار اطلس‌ها وفرهنگ‌های جغرافیایی است.»
دلایل و مستندات حقوقی دیگری هم در تایید اصالت نام خلیج‌فارس وجود دارد. از سال ۱۵۰۷ تا ۱۵۶۰ درکلیه موافقت‌نامه‌هایی که پرتغالی‌ها، اسپانیایی‌ها، انگلیسی‌ها، هلندی‌ها، فرانسوی‌ها وآلمانی‌ها با دولت ایران و یا هر کشور سیاسی دیگر درخلیج‌فارس منعقد کردند همه‌جا نام خلیج‌فارس آورده شده است.
مطالب پیشنهادی
