زهرا رمضانی-فاطمه طاری بخش:خبرنگار:تحصیل و فارغ‌التحصیلی از مقطع دکتری به دلیل حساسیت‌هایی که دارد، شرایط خاص به خودش را می‌طلبد، شرایطی که یکی از اصلی‌ترین آنها را باید تسلط داوطلب به زبان انگلیسی دانست. هر‌چند این تسلط هم پیش از پذیرش در این مقطع و هم در صورت نیاز، پس از وارد شدن به مرحله نگارش رساله سنجیده می‌شود، اما به نظر می‌رسد وزارت علوم تصمیم دارد تا در عمل تسلط دانشجو به زبان انگلیسی از سوی این دانشجویان را به تدریج در میان شروط تحصیل این دانشجویان کمرنگ کند. 
اتفاقی که اخیرا با ابلاغ شیوه‌نامه اجرایی احراز بسندگی زبان خارجی برای دانشجویان دوره تحصیلی تخصصی شکل جدی‌تر به خود گرفته و آماده اجرا در سال تحصیلی آینده است. این شیوه‌نامه که 7 دی‌ ماه امسال برای اجرا ابلاغ شده، در 6 ماده و 6 تبصره در 30 آذر ماه امسال به تصویب رسید و حالا می‌تواند روی کیفیت خروجی‌های مقطع دکتری -که بحث و نظر هم درخصوص آن کم نیست- اثری سوء داشته باشد. به بیان دیگر آن را می‌توان نوعی امضای طلایی نامید که مسیر را برای پررنگ شدن برخی حواشی حول جذب دکتری مثل مساله مصاحبه‌ها و نحوه گزینش دانشجویان و تعامل اساتید با دانشجویان باز می‌کند. با این وجود شاید باید انتظار ورود مراجع بالاتر مثل شورای عالی انقلاب فرهنگی به این موضوع را هم داشت. 

شیوه‌نامه جدید چه می‌گوید؟
شیوه جدید در ماده دوم سه مسیر را پیش‌روی دانشجویان دکتری قرار داده است و البته در مهم‌ترین حالت تایید سنجش مهارت دانشجویان در حوزه زبان انگلیسی عملا در اختیار اساتید قرار گرفته است. در این ماده از شیوه‌نامه به صراحت قید شده که تشخیص استاد راهنما مبنی‌بر بسنده بودن مهارت زبان خارجی دانشجو و اعلام رسمی آن به معاونت آموزشی و تحصیلات تکمیلی برای قبولی دانشجو کفایت می‌کند. البته این ماده 2 بند دیگر هم دارد که طبق آن حضور دانشجو در دوره‌های توانمندسازی زبان خارجی و دریافت گواهی اتمام موفقیت‌آمیز دوره هم صرفا در صورت تشخیص استاد راهنما مبنی‌بر نیاز دانشجو به حضور در این دوره‌ها قابل اجرا است، کسب نمره ملاک دانشگاه از درس زبان آزمون ورودی دکتری نیمه‌متمرکز سازمان سنجش کشور در سال پذیرش هم بند سوم ماده 2 را تشکیل می‌دهد. 
تبصره دوم همین ماده دو هم اعلام می‌کند که دانشگاه موظف است تا استاد راهنمای دانشجو را در سال اول تحصیل او در مقطع دکتری به‌طور رسمی به دانشجو اعلام کند. تبصره چهارم ماده 2 هم اعلام کرده که دانشگاه‌ها باید حداکثر شش ماه پس از ابلاغ این شیوه‌نامه، نسبت به تدوین شیوه‌نامه داخلی برگزاری دوره‌های توانمندسازی زبان خارجی ویژه دانشجویان خارجی اقدام کنند به‌طوری‌که از شروع مهر ماه سال آینده، دانشجویان امکان حضور در این دوره‌ها را داشته باشند. 
 نکته جالب اینکه تبصره 6 ماده 4 این شیوه‌نامه هم قید می‌کند دانشجویانی که به دلیل عدم پذیرش در آزمون بسندگی زبان خارجی امکان شرکت در امتحان جامع پیشنهاد پژوهشی دفاع از رساله یا دانش‌آموختگی را ندارند از تاریخ ابلاغ این شیوه‌نامه امکان بهره‌مندی از بند 1 ماده 2 را خواهند داشت. 
این شیوه‌نامه از سال آینده اجرایی شده و با این حساب مصوبات پیشین در مورد آزمون بسندگی زبان خارجی از مهرماه سال 1402 ملغی تلقی می‌شوند. 
این شیوه‌نامه دست اساتید را برای تشخیص احراز صلاحیت دانشجویان در حوزه زبان انگلیسی باز می‌گذارد، نکته‌ای که با توجه به وظیفه استاد راهنما در هنگام نگارش رساله دکتری، چندان توجیهی ندارد. به عبارت دقیق‌تر اساتید راهنما در حیطه‌های تحصیلی دانشجو، صاحب نظر بوده و طبیعی است که آنها نمی‌توانند ملاک این سنجش قرار بگیرند، با‌این‌حال مشخص نیست وزارت علوم با چه ادله‌ای آنها را برای ارزیابی دانشجویان تعیین کرده است. موضوع دیگر اینکه دانشجویان دکتری به دلیل نیاز به دسترسی به منابع به‌روز که عموما به زبان انگلیسی در دسترس قرار دارد و همچنین ارتباط‌گیری با دانشگاه‌های خارجی نیاز به تسلط کامل به زبان انگلیسی دارد، اما به نظر می‌رسد اهمیت این موضوع نه‌تنها از سوی وزارت علوم جدی گرفته نمی‌شود، بلکه قرار به تغییر این شرایط است. در این گزارش به سراغ اساتید دانشگاه‌های مختلف رفتیم تا از نقش این شیوه‌نامه در کیفیت آموزشی دانشجویان این مقطع بگویند. 

عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران: 
رقیق شدن سنجش زبان کمکی به افزایش کیفیت دکتری نمی‌کند

سیدحسین حسینی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران گفت: «شیوه‌نامه را ندیده‌ام اما همه اقداماتی که امروز در حال انجام است، در راستای کاهش اثرگذاری و حتی حذف نمره زبان برای دانشجویان مقطع دکتری است. در یک برهه‌ای شرط ورود دانشجوی این مقطع داشتن نمره قبولی در آزمون زبان بود که بعد از مدتی این شرط را تغییر دادند. در دهه 80 که دانشگاه‌ها به‌صورت مستقل برای جذب دانشجوی دکتری عمل می‌کردند در همان ابتدا از داوطلب آزمون زبان گرفته ‌شده و تنها افرادی که شرط لازم را در این زمینه کسب می‌کردند، تازه می‌توانستند در آزمون تخصصی شرکت کنند. البته بعد از مدتی کسب نمره قبولی در آزمون زبان را برای دانشجویان این مقطع دو مرحله‌ای کردند.»   او ادامه داد: «یعنی دانشجویانی که در آزمون ورودی می‌توانستند نمره 14 به بالا را کسب کنند، قبول و پذیرفته می‌شدند اما افرادی که نمره 10 تا 14 را به دست می‌آوردند، به‌صورت مشروط به‌عنوان دانشجو پذیرش می‌شدند و این مشروطی هم کسب نمره قبولی در آزمون زبان پیش از آزمون جامع بود. موضوع اصلی درباره مهارت زبان انگلیسی دانشجویان دکتری این است که دانشجو در دوران پژوهشی باید از توانایی استفاده از منابع مختلف علمی را داشته باشد و به همین دلیل تسلط به زبان انگلیسی باید جزء ملاحظات اساسی در پذیرش دانشجوی دکتری تلقی شود.» 

 نمی‌توان مهارت زبان را سلیقه‌ای سنجید
 عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران درباره اینکه نمی‌توان براساس سلیقه میزان مهارت دانشجو در حوزه زبان را سنجید، گفت: «وقتی شیوه‌نامه‌ای مانند این را داشته باشیم، ممکن است برداشت‌های مختلفی از آن صورت بگیرد. یعنی یک استادی با این مقوله راحت برخورد کرده و در مقابل استاد دیگری شرایط سختی را در نظر بگیرد، قطعا شیوه‌نامه‌های این‌چنینی شرایط را سخت می‌کند. چنین اقداماتی را در جهت کیفیت‌بخشی آموزش عالی به دوره‌های دکتری قلمداد نمی‌کنم. در بخش‌هایی که کیفیت آموزش تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد، نباید هر روز آیین‌نامه و مقررات جدیدی را برای آن وضع کرد.» 
حسینی تصریح کرد: «برای حفظ کیفیت باید حداقل همان روند قبل از این شیوه نامه را دنبال کنیم، هر‌چند که پیشتر سختگیری در این زمینه بیشتر هم بوده و اصلا شرط ورود به مقطع دکتری، داشتن نمره قبولی زبان بوده است، اما متاسفانه هر چه جلوتر رفتیم این موضوع را که یکی از شروط اصلی برای تحصیل در مقطع دکتری است را تعدیل کرده‌ایم، در‌حالی‌که رقیق کردن این شرایط در جهت کمک به افزایش کیفیت آموزش این دانشجویان نیست.» 
او با اشاره به اعتراضاتی که گاها دانشجویان برای همان آزمون زبان پیش از برگزاری آزمون جامع داشتند، گفت: «امروز دیگر در کشورها هم کسب نمره ملاک در آزمونی مانند آیلتس دنبال می‌شود و داشتن نمره نصاب برای پذیرش در مقطع دکتری از شروط دانشگاه‌های خارجی هم است و قطعا ما هم باید این روند را دنبال کنیم. البته شاید در برخی از رشته‌ها عنوان شود که زبان انگلیسی کارایی ندارد، در چنین شرایطی هم باید با آیین‌نامه‌های مربوطه زبان عربی، فرانسه و... را جایگزین کرد، اما قطعا تسلط روی یک زبان به‌عنوان شرط ورودی از گذشته مطرح بوده و به نظر می‌رسد همچنان هم باید مدنظر قرار بگیرد.» 

عضو هیات‌علمی دانشگاه امیرکبیر: 
شرط زبان دانشجویان دکتری را نمی‌توان نادیده گرفت

سیدمحمدحسین کریمیان، عضو هیات‌علمی دانشگاه امیرکبیر درباره اینکه چنین شیوه‌نامه‌ای باعث می‌شود تا کیفیت آموزش در مقطع دکتری کاهش پیدا کند، گفت: «باید آزمون در این مقطع باقی بماند و نمی‌توان هر آزمونی را حذف کرد. فرض کنید در آموزش و پرورش هیچ امتحانی وجود نداشته باشد و صرفا معلم بگوید فلان دانش‌آموز خوب یا دانش‌آموز دیگری خوب نیست، قطعا این روند درستی نیست. از طرفی هم استاد راهنما تنها در حیطه‌های تخصصی‌اش اشراف دارد و تسلطی روی زبان انگلیسی ندارد و به همین دلیل اصلا دلیلی ندارد که او توانایی دانشجو در این زمینه را تایید یا رد کند.» 
او ادامه داد: «اگر استانداردهای سازمان ملل را نگاه کنید، آنجا به کسی فرد به‌روز و باسواد می‌گویند که حداقل بر دو زبان خارجی تسلط داشته باشد. از طرفی هم امروز نسل جوان کشور به زبان انگلیسی تسلط کافی دارد و دیگر مهارت این زبان، هنری محسوب نمی‌شود. درست است که در گذشته اگر فردی به زبان انگلیسی تسلط داشت، این‌طور تصور می‌شد که او فرد نابغه‌ای است اما امروز دیگر این‌گونه نیست و حالا می‌خواهیم دانشجوی دوره دکتری را که می‌خواهد به خارج از کشور رفته و در کنفرانس‌ها شرکت کند یا با اساتید خارجی ارتباط بگیرد، چنین شیوه‌نامه‌ای برایش تعیین کنیم.» 
عضو هیات‌علمی دانشگاه امیرکبیر تصریح کرد: «دانشجوی دکتری طبیعتا باید بتواند متون انگلیسی مرتبط با رشته تحصیلی‌اش را بخواند و حتی گاهی لازم است تا ورکشاپ هم به زبان انگلیسی برگزار کند، در چنین شرایطی به دنبال آن هستیم که مهارت تسلط او به این زبان را کاهش دهیم! قطعا دانشجویی که در این مقطع فارغ‌التحصیل شود اما تسلط کافی به زبان نداشته باشد، نمی‌تواند در عرصه‌های علمی خودش را نشان دهد. البته این تنها مختص دانشگاه نیست، بلکه در حوزه‌های علمیه هم اگر طلبه‌ای به زبان عربی تسلط نداشته باشد، نمی‌تواند پیشرفت کند. درست است که می‌تواند دروسش را بخواند، اما به آن جایگاهی که باید نمی‌رسد. دلیلش هم این است که نمی‌تواند به صورت مستقیم از منابع، اطلاعاتی را که می‌خواهد استخراج کند.» 

 همراهی استادراهنما با دانشجو طبیعی است
عضو هیات‌علمی دانشگاه امیرکبیر خاطرنشان کرد: «استادراهنما هم طبیعی است که وقتی می‌بیند دانشجویی مشکلات مختلفی دارد و به‌اصطلاح قافیه برای او به تنگ آمده، سطح مهارت او در زبان را قبول می‌کند، هر‌چند که نباید این مهم را هم نادیده گرفت که امروز هیچ فردی را نمی‌توان پیدا کرد که مشکلی نداشته باشد و بتواند همه تمرکزش را روی یک کار بگذارد.» 
او تصریح کرد: «قطعا دانشجوی دکتری باید تسلط کاملی روی زبان انگلیسی داشته باشد و این مهم در همه رشته‌ها صدق می‌کند، درست است که شاید در برخی رشته‌ها میزان تسلط به این زبان در مقایسه با دیگر رشته‌ها کمتر مورد نیاز باشد، اما این‌طور نیست که بگوییم دانشجوی دکتری می‌تواند تسلط کمی در این زمینه داشته باشد. این موضوعی نیست که بخواهیم در شرایط امروز که دارا بودن حداقل 2 زبان به‌عنوان استاندارد فرد باسواد مطرح می‌شود، آن را نادیده بگیریم.» 

عضو هیات‌علمی دانشگاه تبریز:
با شیوه‌نامه سطح علمی دانشجویان دکتری کاهش می‌یابد

 سعید زینالی‌هریس، عضو هیات‌علمی دانشکده مهندسی شیمی و نفت دانشگاه تبریز، درباره شیوه‌نامه وزارت علوم درخصوص نظر استاد راهنما برای احراز مهارت زبان انگلیسی دانشجوی دکتری گفت: «من از جزئیات طرح خبر ندارم اما همکاران این طرح را مسخره می‌کردند و می‌گفتند که این چه وضعیتی است! گفته شد که احتمالا می‌خواهند چند نفری که نمی‌توانند امتحان زبان بدهند را رد کنند و بعد از آن این شیوه‌نامه را حذف کنند و آزمون زبان را مانند قبل اجرا کنند.» 
زینالی با تاکید بر اینکه آزمون زبان استانداردی است که در تمام دنیا وجود دارد، عنوان کرد: «بالاخره دانشجوی دکتری باید حداقل‌هایی را بداند. با توجه به اینکه برخی از داوطلبان دکتری در کسب نمره ملاک برای پذیرش با مشکل مواجه می‌شوند، احتمالا وزارت علوم می‌خواهد از این لحاظ اعمال نفوذ و این افراد را از این کانال رد کند. در‌نتیجه استاد مصاحبه می‌کند و بعد از آن فرد را با هر سطح زبانی پذیرفته می‌شود. فردی باید سطح زبان دانشجو را تایید کند که بی‌طرف باشد. امتحان را بگیرد و بعد او را بپذیرد. اما در این روش به این صورت نیست.» 
او بیان کرد: «من خودم جزء اساتیدی هستم که بین دانشجویان دکتری از دانشجویان قبلی نیز پذیرش کردم؛ چراکه استاد معمولا دانشجو را می‌شناسد و نیاز به مصاحبه ندارد و می‌داند که این دانشجو چند مرده حلاج است. یا او را قبول می‌کند یا نمی‌کند و در این مرحله اعمال نفوذ می‌کند. اما درمورد زبان باید فرد دیگری بیاید و صلاحیت دانشجو را تایید کند؛ چراکه زبان بین‌المللی است. ممکن است دانشجویی از نظر علمی قوی باشد اما اگر در زبان حداقل‌ها را نداشته باشد، لازم است که این دوره را بگذراند.» 
زینالی با تاکید بر اینکه نسل جدید دانشجویان دکتری اکثرا سطح زبان خوبی دارند، اضافه کرد: «در این شیوه‌نامه بحث اساتید نیست و احتمالا 20، 30 نفر از افرادی که شناخته‌شده هستند را می‌خواهند رد کنند، بعضی‌ها پایان‌نامه خود را نوشته‌اند اما امتحان دکتری نداده‌‌اند تا بتوانند دفاع کنند و می‌خواهند این افراد را رد کنند وگرنه برای افرادی که جدید اضافه می‌شوند، مساله زبان مطرح نیست.» 
او در پایان درباره افت سطح علمی دانشجویان دکتری با برچیده شدن آزمون و دوره‌های زبان توضیح داد: «بحث دیگری که وجود دارد این است که زبان انگلیسی برای دانشجویان دکتری اهمیت دارد، پیش از این دانشجویان دکتری باید مقاله‌ای در حد Q1 یا Q2 می‌نوشتند که طبیعتا این مقالات به زبان انگلیسی بود اما در‌حال‌حاضر این شرط را نیز برای دانشجویان حذف کردند. به‌جای این شرط صرفا از پژوهش علمی یاد شده که می‌تواند در داخل یا خارج منتشر شده باشد. این بحث نه‌تنها در شاخص‌های فناورانه برای ما دردسرساز می‌شود، بلکه حتی سطح علمی دانشجویان دکتری را کاهش می‌دهد. اگر دانشجوی دکتری ما نتواند یک مقاله به زبان انگلیسی بنویسد یا حتی نتواند مقالات انگلیسی‌زبان را بخواند که به‌درد نمی‌خورد.» 

عضو هیات‌علمی دانشگاه تبریز:
سلیقه‌ای شدن سنجش زبان باعث افت دانشجویان خواهد شد 

ابراهیم بابایی، عضو هیات‌علمی دانشکده مهندسی برق و کامپیوتر دانشگاه تبریز درباره شیوه‌نامه زبان وزارت علوم گفت: «این موضوع پیچیده‌ای است، ممکن است یک استاد نسبت به یک دانشجو نظری داشته باشد و استاد دیگر نظر دیگری داشته باشد، از این رو معتقدم چنین کاری باید به‌صورت سیستماتیک برگزار شود و مانند همه دنیا مدرک زبان با سطح نمره‌ای که مدنظر دانشگاه است، ارائه شود. در‌کنار این مدرک زبان، دانشگاه‌ها و وزارت علوم هم می‌توانند دوره‌های اجباری بگذارند. دانشجویان دکتری کنفرانس‌های بین‌المللی بسیاری را شرکت می‌کنند که این کنفرانس‌ها عموما به زبان انگلیسی است و باید به این زبان مسلط باشند.» 
بابایی درباره تاثیر این شیوه‌نامه روی سطح زبان دانشجویان بیان کرد: «در‌ هر‌ صورت اساتیدی که نظر می‌دهند، سلیقه‌ای کار می‌کنند و این سلیقه‌ای بودن باعث می‌شود که به مرور زمان سطح زبان دانشجویان به‌شدت افت کند. جایی نیز استادی سختگیر است و دانشجویی که سطح زبان بهتری از مابقی دانشجویان دارد مجبور می‌شود که این دوره را بگذراند.» 
او در ادامه با اشاره به اینکه هر دولتی سعی می‌کند روشی را خلق یا ابداع کند، افزود: «هر روشی که ابداع شده است به‌صورت موقتی بوده و در دوره بعدی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد؛ چراکه کار کارشناسی روی این مورد انجام نمی‌شود. چنین روندی اصلا خوب نیست و باید نگاه کرد که کل دنیا به چه صورت درخصوص مدرک زبان عمل می‌کند؛ چراکه قطعا کارشناسی روی آن روش صورت گرفته است. ما نیز باید بر این اساس الگو بگیریم و تغییراتی را ایجاد کنیم و در ادامه روش را به سبک خودمان در جامعه اجرایی کنیم. من در کل مخالف این روند هستم و قطعا روی سطح دانشجویان تاثیر منفی می‌گذارد.»    بابایی با تاکید بر اینکه مصاحبه دانشجویان دکتری با تعیین سطح زبان توسط استاد تفاوت دارد، عنوان کرد: «در همه جای دنیا استاد با دانشجو مصاحبه می‌کند و بر این اساس دانشجو را انتخاب می‌کند و دلیل دارد. دانشجو می‌خواهد 4 یا 5 سال با استاد کار کند، استاد نیز نمی‌تواند درمورد این موضوع با دانشجو سست برخورد کند، اگر دقت نکند ظرفیت خود را از دست می‌دهد. این دانشجو 4 سال ظرفیت استاد را پر می‌کند و نمی‌تواند دانشجو بردارد. دانشجو بر ندارد نیز نمی‌تواند کار تحقیقاتی انجام دهد، پروژه‌ها روی دستش می‌ماند و نمی‌تواند مقاله‌ای چاپ کند. هر‌کسی، هر دانشجویی حتی دانشجوی لیسانس اگر فرصت داشته باشد، کف نمره را می‌آورد اما شرط این است که پژوهش بلد باشد. اینجا به‌نحوی استاد باید این حق را داشته باشد که بتواند نظر خود را اعلام کند. اما حوزه زبان پژوهش نیست و آموزش است.» 

 وضعیت زبان بعضی اساتید هم خوب نیست!
او در ادامه راهکاری برای سنجش زبان دانشجویان ارائه داد و گفت: «اگر قرار است سطح زبان تعیین شود، این مورد را نه استادراهنما، بلکه باید در امتحان استاندارد مطرح شود یا از طریق اساتید زبان این موضوع حل شود. واقعیت این است که در دانشگاه‌های ما بسیاری از اساتید در زبان انگلیسی مشکل دارند، این مشکل مشاهده می‌شود و وضعیت خوبی نیست. اگر اصرار بر این مورد است باید از دانشکده زبان و نه یک استاد نظر بدهد، بلکه یک کمیته‌مانندی تشکیل شود. در آنجا می‌توان گپی دوستانه با دانشجو بزند و سطح زبان مشخص می‌شود.» 
او در پایان اضافه کرد: «در‌حال‌حاضر دانشجویانی که به کانادا و آمریکا می‌روند نیز همین کار را انجام می‌دهند و مصاحبه‌ای می‌گذارند و به‌صورت صمیمانه با دانشجویان صحبتی می‌کنند و بیشتر تمرکز روی این است که دانشجویان بتوانند به زبان انگلیسی صحبت کنند. باید به این شکل باشد، نه اینکه صرفا استادی که حتی در حوزه او نیست بخواهد نظر بدهد و ممکن است از طرف استاد یا جای دیگری با او تماس بگیرند و بگویند هوای فلان دانشجو را داشته باش یا حال این دانشجو را بگیر. اما اگر تیم یا کمیته باشد نظر جمعی حاکم می‌شود و مغرضانه نیست.»