زنان؛ ابزار امتیازگیری امارت؟

مجتبی خراسانی، خبرنگار:شهریور سال 1400، هنوز طالبان از کابینه‌اش رونمایی نکرده بود که راهی افغانستان شدم. دنیا با تردید و مردم افغانستان با نگرانی وقایع کابل را دنبال می‌کردند. پرسش همه یکی بود؛ طالبان جمود فکری دو دهه پیش را همراه خود دارد یا تغییر کرده و به‌قول ذبیح‌الله مجاهد سخنگوی طالبان، از نظر سیاسی «پخته‌تر» شده است؟ در آن روزها، طالبان بخشی از سیستم آموزشی افغانستان را تعطیل کرده بود، اما هنوز مانع جدی‌ای دربرابر تحصیل زنان قرار نداده بود. آنان پخته‌تر شده بودند و نمی‌خواستند تمام آنچه را که شاید قرار است اتفاق بیفتد، یکباره اجرا کنند. طالبان به‌جای تعطیل‌کردن دانشگاه‌ها، بخشنامه‌ای تدوین کرد که براساس آن کلاس‌هایی که بیش از 15 دانشجوی دختر دارند، تفکیک شوند. برای کلاس‌های با جمعیت کمتر از 15 دختر هم، پرده جداکننده تجویز کرد و دانشجویان دختر را ملزم به رعایت حجاب کامل و مانتوی بلند سیاه‌رنگ کرد. طالبان چهارشنبه در یک بیانیه رسمی دستور داد تا اطلاع ثانوی زنان و دختران از تحصیلات دانشگاهی منع شوند و درهای دانشگاه‌ها به روی دختران بسته باشد. سازمان ملل این اقدام را یک «خلف‌وعده دیگر» از طالبان خواند. توجیه طالبان برای بستن دانشگاه‌ها به روی دختران، رعایت نشدن «هدایات شرعی» است. طالبان تحصیل دختران در ولایات دیگر و سفر بدون محرم شرعی، عدم‌رعایت حجاب کامل، مختلط بودن زن و مرد و حضور دانشجویان زن در رشته‌هایی که به اعتقاد طالبان «مناسب زنان نیست و به عزت و وقار آنها مساعد نیست» همچون رشته‌های مهندسی و کشاورزی را از دلایل پایان دادن به تحصیل آنان عنوان کرده است. طالبان بازگشایی دانشگاه‌ها به روی زنان را به «فراهم ساختن شرایط در چهارچوب شریعت اسلامی» پیوند زده است. آنها شهریور سال گذشته نیز دستور ممنوعیت حضور دختران در پایه‌های ششم تا دوازدهم را صادر کردند، ولی آن را یک «تصمیم موقت» خواندند. طالبان فروردین‌ماه سال‌جاری، دختران پایه ششم به بعد را تا پس از «بازسازی برنامه‌های درسی» مطابق آنچه آن را «اسلامی» می‌خوانند، «به‌طور موقت»! خانه‌نشین کردند. درباره چرایی یکباره ممانعت از تحصیل دختران در دانشگاه، به 3 عامل می‌توان اشاره کرد:
 1- قدرت‌نمایی در داخل
با وجود انحصار قدرت در تشکیلات طالبان، آنها با یک شکاف در همین تشکیلات یکدست مواجه هستند. به‌نظر می‌رسد میان طالبان یک اصطکاک نسبتا شدید بین عمل‌گرا‌ها و ایدئولوگ‌ها در رهبری گروه وجود دارد. جناح ایدئولوگ برای قدرت‌نمایی بیشتر در عرصه داخلی و به کرسی نشاندن عقاید به ظاهر مذهبی خود در مقابل جناح مقابل، دست به چنین حرکتی زده‌اند و دختران را از تحصیل بازداشته‌اند. 
2- دست پر پای میز مذاکره
حذف تقریبا نیمی از جمعیت افغانستان از تحصیل در مدارس و دانشگاه، تنها تعهداتی نیست که طالبان آن را زیر پا گذاشته است. آنها قرار بود در افغانستان دولتی با مشارکت تمام اقوام و گروه‌ها تشکیل دهند، اما آنها قدرت را منحصرا در اختیار خود گرفتند و سهمی به دیگران ندادند تا از همان ابتدای کار نشان دهند در همچنان بر پاشنه سابق می‌چرخد. زیر پا گذاشتن تمامی تعهدات گذشته، باعث شده است کشورهای غربی و منطقه‌ای حاضر به شناسایی حکومت طالبان در افغانستان نشوند. در چنین وضعیتی عملا طالبان چیزی برای ارائه در پای میز مذاکره با طرف‌های غربی ندارد. از همین رو آنها به‌دنبال ایجاد ابزارهایی هستند که بتواند بر سر آن پای میز مذاکره داد‌و‌ستدی داشته باشند. با توجه به شناخت طالبان از غرب و درک تمرکز آنها روی حقوق زنان، آنها در هرگونه اعمال محدودیت بر زنان متمرکز می‌شوند. اعمال محدودیت برای تحصیل دختران می‌تواند برگ برنده طالبان در پای میز مذاکره باشد. به‌عبارت ساده‌تر طالبان در ازای صدور مجوز برای تحصیل دختران، از طرف غربی امتیاز می‌گیرد. آنها در این داد و ستد، بدون هیچ عقب‌نشینی‌ای، امتیازاتی را واگذار می‌کنند که خودشان آن را ایجاد کرده‌اند و چشم‌پوشی از آنها برایشان مشکلی ایجاد نخواهد کرد. طبیعتا دادن امتیاز حق تحصیل به دختران امتیاز پیش‌پا‌افتاده‌ای به‌حساب می‌آید. 
3- تحت‌الشعاع قرار‌دادن سفر کرزی
پس از حدود 16‌ماه ممنوعیت سفر، حامد کرزی رئیس‌جمهور اسبق افغانستان با اجازه یک جناح طالبان توانست از افغانستان خارج شود. گفته می‌شود کرزی در‌حال مذاکره با جناحی از طالبان است و  احتمال اینکه با توجه به اعتبار کرزی توافقی انجام شود خیلی زیاد است. ممانعت از تحصیل دختران در دانشگاه می‌تواند ناشی از تلاش جناح دیگر طالبان برای خنثی‌سازی این حرکت باشد. به تعریف دیگر، این تصمیم ناشی از رقابت درونی طالبان برای جلوگیری از کسب اعتبار جناحی است که کرزی را حمایت می‌کند. اگر تصمیمات محدودکننده علیه زنان در افغانستان، ناشی از یک رقابت درونی در طالبان باشد و در این نزاع جناح افراطی توانایی اعمال قدرت بیشتری داشته باشد، طالبان به تنظیمات کارخانه‌ای خود در اواخر دهه ۱۹۹۰ باز خواهد گشت. آنها در آن دوره دختران و زنان را از تحصیل محروم کردند. محرومیت تحصیلی زنان به‌معنی بیکاری معلمان زن بود، اما طالبان در این سطح محدود نشد و قوانین سرسختانه دیگری همچون عدم‌امکان خروج زنان از منزل بدون همراهی محارم و اجبار به استفاده از برقع (پوشش مخصوص زنان افغانستان) را اعمال کرد تا به‌صورت سیستماتیک زنان را از جامعه حذف کند. اکنون می‌توان صحت گفته ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان را تایید کرد؛ طالبان از نظر سیاسی پخته‌تر شده است. آنها گام‌هایشان را آهسته‌تر از قبل برمی‌دارند و هر‌آنچه را که قصد نابودی‌اش را دارند، ابتدا «به‌طور موقت» تعطیل می‌کنند و دیگر نیز از موضع پیشین خود به‌سادگی کوتاه نمی‌آیند.