این داش‌مشتی‌های بافتوت!

مریم طیبی‌نظری، خبرنگار:کلاه لبه‌دار، دستمال یزدی، گیوه ور نکشیده، کتی که دست در آستین آن نشده، چاقو غلافدار یا ضامندار، خالکوبی رفیق بی‌کلک مادر همه اینها شما را یاد گروهی خاص می‌اندازد. جماعتی که لوطی می‌خوانندشان! این لوطیان برای خودشان ادابی داشتند و گاهی داش‌مشتی می‌نامیدند. مرام و سلوک خاصی هم داشتند از جمله نان خوردن از دسترنج خود، احترام به بزرگ‌تر، دستگیری از ضعفا و رک و بی‌پروا بودن از ویژگی‌های آنها بود. شکل و شمایل تغییر یافته آنها، جامعه در مواجهه با آنها سردرگم است، نه می‌توانست آن را نادیده بگیرد و نه آن را بپذیرد؛ چرا‌که لوطی‌گری و عیاری از آن دسته پدیده‌های اجتماعی است که تاثیرات مهم و تعیین‌کننده‌ای در تحولات اجتماعی سیاسی ایران داشته است. گروهی که مردم در مواجهه‌شان همزمان هم ترس را در دل تجربه می‌کردند و هم شاید قوت قلب را. اما این لوطی‌ها از کی و کجا به دل جامعه راه پیدا کردند؟ ریشه لوطی‌گری که به لات‌بازی میان مردم معروف هست را می‌توان در آیین کهن فتوت ایرانیان ردیابی کرد که با گذشت زمان نشانه‌هایی از آن مکتب در مرام و منش اهل زورخانه لوطی‌ها و درویشان باقی‌مانده است. در طول تاریخ ایران جوانمردان به گروه‌های متعددی تقسیم شده‌اند و در ادوار مختلف نام‌های گوناگونی چون فتوت، عیار‌گری‌، لوطی‌گرا را به خود دیده‌اند. در یادداشت پیش‌رو به تبارشناسی این گروه پرداخته‌ایم.  همان‌طورکه گفته شد فتیان و عیاری تاریخی به درازای تاریخ اجتماعات بشری دارد. برای تبار‌شناسی این جریان باید به تاریخ قبل از اسلام رجوع کرد. آیین پهلوانی پیشااسلامی که در ایران موجود بوده است مرجع اصلی همه نسخه‌های اجتماعی بعد از خود است، اساسا در ایران فرهنگ پهلوانی ریشه دیرینه‌ای دارد. در گذشته عیاری گونه‌ای از تربیت بوده با اصول و روش‌های مخصوص به خود که قرابت خاصی به آیین تصوف داشته و به‌تدریج به‌صورت فتوت درآمد. این گروه اصل اساسی صفات ممتاز انسان کامل را چون مروت، ایثار، فداکاری، یاری مظلومان را جز سبک زندگی خود می‌دانسته‌اند. این گروه علاوه‌بر تاکید این صفات انسانی مقید به رعایت آداب و رسوم خاصی بوده‌اند و تقید به این اصول برای آنها به‌قدری بوده است که اگر کسی آن را زیر پا می‌گذاشت کیفر مخصوص به خود را می‌دید. عیاران ریشه جوانمردی را در سه چیز تعریف می‌کردند: هر چه گویی بکنی و خلاف راستی نگویی و شکیب را کار بندی.  این گروه از اصول عملی همچون رازداری، عفت، فداکارای، قناعت، کمک به درماندگان، گشاده‌دستی، پیمان‌داری، نیز پیروی می‌کردند و خودشکنی یکی از ویژگی‌های اصلی این گروه بوده است. در فتوت‌نامه‌ها که رساله‌های منسوب به جوانمردان در دوره‌های مختلف تاریخ ایران است راه و روش جوانمردی و فتوت توضیح داده شده و به‌واسطه آنها این روش‌ها به‌صورت مکتوب در اختیار ما قرار گرفته است.  برخی از این جوانمردان و پهلوانان طعم حکومت را هم چشیده‌اند مانند پهلوان اسد که با شورش بر حاکم وقت به حکومت کرمان رسید. بعد‌ها جوانمردی و فتوت‌گرایی میان کشتی‌گیران و ورزشکاران راه یافت که شاید بتوان زورخانه‌ها را تلفیقی از این آیین با ورزش دانست. یکی از دغد‌غه‌های اصلی این گروه طبقات ضعیف جامعه بود. لذا در طول تاریخ جوانمردانی را می‌بینیم که به‌نفع طبقه پایین جامعه وارد عمل می‌شده‌اند. اقدام به راهزنی به نفع مردمان فقیر یکی از شناخته‌شده‌ترین رفتار‌های اجتماعی این گروه است. علاوه‌بر فعالیت‌های اجتماعی کنش‌های سیاسی هم جزء دغدغه‌های این گروه بوده است که می‌توان به کلو اسفندیار یا کلو ابوبکر اشاره کرد که در جنبش سربداران نقش مهمی را ایفا کردند.  این پدیده اجتماعی هم مانند سایر پدیده‌ها در طول تاریخ بشری دچار تغییرات و نسخه‌های گوناگونی شده است این تغییرات را می‌توان از ظاهر آنها تا منش رفتاری فکری‌شان دنبال کرد. این گروه در دوره‌های زمانی مختلف ظاهر و سبک رفتاری گوناگونی را تجربه کرده‌اند.  این تغییرات به ظاهر خلاصه نمی‌شود و به ساختار کلی منش و رفتار هم کشیده شده است. شاید بتوان گفت یکی از همین نسخه‌ها که کمترین شباهت را به تعریف اصلی دارد، لات‌بازی مجازی است. در چند سال اخیر چند نمونه از این مدل کاراکتر را در فضای مجازی دیدیم که براساس آن فیلم شنای پروانه هم ساخته شد. نسخه رنگ و رو رفته‌ای که رنگی از فتوت و منش‌ جوانمردانه نبردند.   البته قرار نیست همیشه این سیر تاریخی باعث اضمحلال شود. در همین تاریخ معاصر نمونه‌هایی از این فتوتیان یا جوانمردان وجود دارد که به همان نسخه اصلی شباهت دارند. چه از لحاظ سبک زندگی و چه از نظر منش. شاهرخ ضرغام معروف به حر انقلاب است. او که قبل از انقلاب به جاهل مآبی معروف بوده است بعد از انقلاب با تغییر منش به انقلابیون پیوست و نهایتا در ۱۷ آذر سال ۱۳۵۹ حین عملیات پاکسازی جاده آبادان- ماهشهر به شهادت رسید.