ادعاهای اخیر درمورد چالش جمعیت درست بود؟
علی صولتی، خبرنگار: روز گذشته وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی پاسخگوی سوالی درخصوص علت اجرایی نشدن یکی از مصوبات بودجه سال گذشته درخصوص موضوع ناباروری بود. بهرام عین‌اللهی ضمن ارائه توضیحاتی در این مورد، نکاتی را در وصف اوضاع نامساعد جمعیتی کشور بیان کرد و گفت: «یکی از مشکلات موجود در کشور که طی دهه پیش‌رو به یکی از مشکلات و مسائل اصلی تبدیل خواهد شد، موضوع سالخوردگی جمعیت است. ما فقط یک دریچه هفت‌ساله داریم و اگر طی این فرصت جمعیت افزایش نیابد دچار بحران می‌شویم.» به‌گواه تمامی گزارش‌هایی که اخیرا پیرامون مسائل مختلف نظام سلامت در کشور منتشر کردیم، عملکرد وزارت بهداشت در شمار زیادی از بخش‌ها اعم از ارائه خدمات درمانی، تعامل با بیمه‌ها، مهار بحران کمبود دارو، کنترل اپیدمی آنفلوآنزا و ساماندهی اوضاع کارکنان بخش درمانی کشور عملکرد قابل دفاعی نداشته است، تا آنجا که ادامه این روند منجر به اخطار گرفتن شخص وزیر بهداشت از مجلس نیز شد. عین‌اللهی اما درحالیکه کارنامه غیرقابل دفاع وزارت بهداشت پیش‌روی همگان باز است، گزارش مثبتی درخصوص اجرای قانون جوانی جمعیت و انجام وعده‌های دولت درخصوص خدمات ناباروری ارائه داد. عمل به وعده‌های دولت درخصوص یکی از مهم‌ترین ارکان مهار بحران جمعیت در‌حالی مورد سوال نمایندگان مجلس قرار گرفته که گزارش عملکرد وزیر بهداشت بسیار مثبت به‌نظر می‌رسد. آیا این کارنامه همین‌قدر که ادعا می‌شود روشن و درخشان است یا همچون دیگر حوزه‌ها دستاورد ملموسی به‌دنبال نداشته است؟
یک دریچه 7 ساله تا ظهور بحران جمعیت
بهرام عین‌اللهی، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور در جلسه علنی سه‌شنبه مجلس شورای اسلامی در پاسخ به سوال یکی از نمایندگان درباره علت اجرایی نشدن مصوبه تبصره ۱۷ بودجه سال ۱۴۰۰ کشور درخصوص موضوع ناباروری توضیح داد: «اولویت‌های وزارت بهداشت در درجه اول موضوع کرونا بود، موفقیت‌های خوبی در این خصوص حاصل شد. موضوع بیمه همگانی و تعرفه پرستاری از دیگر اولویت‌های وزارت بهداشت است. موضوع جوانی جمعیت از اولویت‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است، وضعیت جمعیتی کشور بسیار ناجور است و ما فرصت زیادی برای افزایش جمعیت در کشور نداریم. اگر در هفت سال آتی کاری برای افزایش جمعیت نکنیم بعدا قابل جبران نخواهد بود و این موضوع از دغدغه‌های مقام‌معظم‌رهبری است. اجرای قانون جوانی جمعیت از وظایف ماست، برای اجرای قانون جوانی جمعیت در وزارت بهداشت از تجربه تشکیل قرارگاه کرونا استفاده و قرارگاهی به‌عنوان جوانی جمعیت تشکیل دادیم که در آن مسئولیت فرماندهی کار برعهده وزیر قرار دارد، همچنین تمامی افراد مسئول در حوزه جوانی جمعیت و تعدادی از نمایندگان مجلس در این قرارگاه حضور دارند و جلسات مربوطه نیز به‌صورت هفتگی در‌حال برگزاری است. حوزه جوانی جمعیت جدا از اقداماتی که وزارت بهداشت باید انجام دهد عمدتا موضوعی فرهنگی است و من از همه نمایندگان می‌خواهم کمک کنند تا این معضل حل شود و ما از پیچ خطرناک کاهش جمعیت بتوانیم نجات پیدا کنیم. برای موضوع جوانی جمعیت همه خانه‌های بهداشت در کشور را بسیج کرده‌ایم و برای بهورزانی که نسبت به تشویق افراد تحت پوشش خود جهت افزایش جمعیت اقدام کنند بسته‌های تشویقی در‌نظر گرفته‌ایم.» عین‌اللهی پس از توصیف اهمیت حل بحران جمعیتی به سراغ گزارش عملکرد وزارت بهداشت درخصوص تبصره ۱۷ بودجه یعنی تخصیص اعتبارات به درمان ناباروری رفت و در این مورد توضیح داد: «از کل اعتبارات تخصیص‌یافته از تبصره ۱۷ بودجه یعنی از کل مبلغ ۷۸۷ میلیارد تومان، ۴۹۲ میلیارد تومان اعتبار تملکی است، یعنی باید مراکزی را به‌عنوان ناباروری در استان‌ها تاسیس کنیم تا این مراکز در این رابطه فعالیت کنند. متاسفانه امروز مراکز درمانی کافی برای موضوع ناباروری وجود ندارد و این موضوع در اولویت اصلی وزارت بهداشت قرار گرفته است، این ۴۹۲ میلیارد تومان هزینه شده برای تاسیس ۴۰ مرکز ناباروری و بلوک زایمان هزینه شده است. هم‌اکنون نیز ۱۴ پروژه مرکز و بلوک زایمان و ۲۶ مرکز تخصصی درمان ناباروری در دست اجرا است.»
ادعاهای اخیر وزارت بهداشت درباره تحقق وعده‌های درمان ناباروری
به گفته وزیر بهداشت افزایش مراکز درمان ناباروری و بلوک زایمانی از اولویت‌های اصلی وزارت بهداشت در سال‌جاری است. اولویتی که عین‌اللهی این‌گونه درباره اهمیت آن توضیح می‌دهد: «برای سال جاری اجرای ۲۱۹ پروژه را در دست اجرا داریم. علاوه‌بر بودجه تعیین شده در تبصره ۱۷ قانون بودجه سال ۱۴۰۰ سازمان بیمه سلامت نیز ۱۴۱ میلیارد تومان از منابع خود جهت درمان ناباروری تخصیص داده که این رقم نیز هزینه شده است. وزارت بهداشت ۳۵۰ هزار بسته خدماتی ناباروری را در سال ۱۴۰۰ ارائه کرده و امیدواریم که در سال‌جاری نیز بتوانیم بیشتر از خدمات ارائه‌شده در سال قبل خدمت ارائه دهیم. امیدواریم خدمات نازایی و ناباروری در پوشش بیمه کامل قرار بگیرند و وزارت بهداشت بتواند استانداردهای ارائه خدمات مذکور را به‌طور کامل ابلاغ کند. سازمان بیمه سلامت دستورالعمل خرید راهبردی خدمات درمان ناباروری ابلاغی از سوی شورای عالی بیمه را جهت اجرا از آذرماه سال گذشته به ادارات کل استان‌ها ارسال کرده و عملکرد آنها را مرتبا تحت نظارت و ارزیابی قرار داده‌اند. من افتخار دارم که اعلام کنم یکی از افتخارات دولت مردمی این است که درحالحاضر ۹۰ درصد تعرفه مصوب بخش دولتی بسته‌های خدماتی ناباروری در مراکز دولتی و ۹۰ درصد تعرفه مصوب بخش عمومی غیردولتی در مراکز عمومی غیردولتی و پرداخت ۹۰ درصد تعرفه عمومی غیردولتی بسته‌های خدمتی ناباروری در مراکز خصوصی و خیریه توسط سازمان بیمه سلامت در وزارت بهداشت انجام می‌شود و امیدواریم که در‌صورت تامین منابع کافی بتوانیم ۱۰۰ درصد این کار را انجام دهیم. پرداخت هزینه‌های دارو و پاراکلینیک و تجهیزات پزشکی مرتبط به‌صورت ۹۰ درصد تحت پوشش بیمه قرار گرفته است و دریافت خدمات کمک باروری جهت زوجه نابارور تا سن ۴۹ سال تمام و بدون محدودیت سنی برای زوج بارور با پرداخت هزینه از جیب میسر شده است. جهت قرارداد با بخش خصوصی در صندوق‌های بیمه همگانی و روستایی مجوزهای لازم صادر شده است. همچنین در اجرای ماده ۴۴ قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده کلیه زوجین نابارور فاقد بیمه را با آزمون وسع تحت پوشش بیمه قرار می‌دهیم و همچنین کلیه خانم‌های باردار درصورتی‌که تحت پوشش بیمه نباشند در‌صورت مراجعه بدون پرداخت وجهی تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرند؛ همچنین فرزندان آنها نیز تا ۵سالگی از بیمه درمانی برخوردار خواهند شد. وزارت بهداشت با تمام توان در تلاش است تا با کمک نمایندگان پیچ خطرناک موجود در جوانی جمعیت را با موفقیت پشت‌سر بگذاریم.»
وعده دولت درخصوص بیمه ناباروری چه بود؟
از گزارش عملکرد فعلی و وعده‌های پیشین وزارت بهداشت درخصوص ارائه خدمات درمان ناباروی که بگذریم، می‌بایست به نقش و اهمیت این موضوع در اجرای قانون جوانی جمعیت، مهار بحران سالخوردگی جمعیت و رسیدن به اهداف استراتژیک مورد نظر مقامات عالی‌رتبه نظام اشاره کرد. تسهیل ارائه خدمات درمان ناباروری از چند جهت حائز اهمیت است، اول اینکه از آسیب‌های معضل ناباروری که زندگی سه‌میلیون زوج را در کشور تحت‌الشعاع قرار داده، زدوده شده و مشکل خانوار‌هایی که می‌بایست متوسط درآمد‌های یک‌سال خود را صرف درمان مشکل ناباروری خود کنند که بتوانند به داشتن فرزند امیدوار باشند را حل کند. دوم آنکه چاره کردن مشکلات ناباروری برای تحقق سیاست‌های جمعیتی یک راه مطلوب، منطقی و زودبازده است. موضوع خدمات ناباروری و وعده‌های دولت و وزارت بهداشت در این زمینه نیز به مهرماه ۱۴۰۰ ابتدای تشکیل دولت سیزدهم برمیگردد، زمانی که تحت پوشش بیمه پایه قرار گرفتن هزینه‌های درمان ناباروری و نازایی، در میان اولین مصوبه‌های هیات وزیران قرار گرفت. در گزارش‌های قبلی نوشتیم کمتر از یک سال بعد از ابلاغ این مصوبه به وزارت بهداشت، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سازمان برنامه‌وبودجه، هیات‌وزیران در اجرای تبصره (۳) ماده (۴۳) قانون جوانی جمعیت، ضوابط پوشش بیمه‌ای خدمات ناباروری را تصویب کرد تا روند درمان بیش از سه‌میلیون زوج نابارور تحت پوشش بیمه قرار بگیرد. سپس سخنگوی دولت از همگانی شدن بیمه ناباروری طی مصوبه‌ای خبر داد که براساس آن هزینه‌های درمان زوج‌های نابارور در مراکز دولتی تا ۹۰ درصد و در مراکز خصوصی تا ۷۰ درصد براساس تعرفه بیمه سلامت پرداخت می‌شد. اقداماتی که حالا پس از گذشت ماه‌ها از ابلاغ مصوبه فوق در‌حالی مورد سوال نمایندگان محترم مجلس قرار گرفته که گزارش وزارت بهداشت از عملی شدن آنها بسیار مثبت به‌نظر می‌رسد. سوال اینکه آیا کارنامه وزارت بهداشت و دولت آنقدر که از صحبت‌های وزیر بهداشت به‌نظر می‌رسد روشن و درخشان است یا این حوزه نیز مانند حوزه‌های دیگر با بی‌توجهی به واقعیات اداره شده و خروجی قابل قبولی نداشته است؟
در ۷ سال آینده غالب جمعیت به سن ناباروری می‌رسند
حمید چوبینه، دبیر انجمن علمی باروری و ناباروری ایران در گفت‌وگو با «فرهیختگان» این ادعای وزارت بهداشت را رد می‌کند. وی نخست درباره اهمیت بحران جمعیتی ایران، توصیف وزیر بهداشت از دریچه هفت‌ساله جمعیتی توضیح می‌دهد: «بخشی از موضوعات خارج از موضوع تخصصی من است اما به‌عنوان کارشناسی که در حوزه مسائل اجتماعی هم درگیر هستم، موضوعاتی قابل طرح است که به‌سبب گره‌خوردن و ارتباط پیوسته با جامعه و جمعیت قابل توجه است. ما باید به‌گونه‌ای صحبت کنیم که کاربردی و مورد استفاده جامعه باشد؛ هرچند شاید گوش‌شنوایی نباشد. وظیفه اصحاب دانشگاه، کسانی‌که دل به حال مملکت خود می‌سوزانند این است که کاربردی‌تر صحبت کنند تا این صحبت‌ها معطوف به نتایجی شود که مردم از آن بهره‌مند شوند. در بحث جمعیت خیلی از کشورهای دنیا با معضلاتی مثل عدم‌ازدیاد موالید و کاهش جمعیت درگیر هستند، علی‌رغم اینکه گاهی شرایط اقتصادی خوبی هم دارند اما به‌سبب مشکلاتی که جامعه آن کشورها با آن درگیر هستند جمعیت‌شان اکثرا به سنین سالمندی رسیده‌اند و امکان زادوولد برای آنها نیست. گفته وزیر بهداشت شاید این باشد که در این هفت‌سال جمعیت زیادی به سنین عدم‌باروری می‌رسند. تجزیه‌وتحلیل من از منظور وزیر بهداشت این است که تعداد زیادی از جمعیت جوان کشور که هم‌اکنون قدرت باروری دارند بعد از این هفت‌سال وارد دورانی می‌شوند که اگر بخواهند هم نمی‌توانند صاحب فرزند شوند. کما اینکه اگر کشوری بخواهد جمعیت خود را زیاد کند با جذب نخبگان و افراد موثر، جامعه خود را درحالت انرژیک و توانمند نگه می‌دارند، یعنی کسانی‌که در سن ازدواج هستند و توانایی سرمایه‌گذاری در زمینه علمی و سرمایه‌گذاری در حوزه‌های فناورانه و دانش‌افزایی را دارند، کشورهایی که با کاهش رشد جمعیت مواجه هستند، جمعیت نخبه کشور ما را جذب می‌کنند که این مساله به ساختارهای اجتماعی و اقتصادی ممالکی مثل ما برمیگردد. یک جمعیت زیادی از کشور ما که نخبه هستند از کشور خارج می‌شوند، این‌گونه هم خودشان می‌روند و هم دانش و توانایی‌ای که برای ازدیاد نسل می‌توانستند از خود در کشور بروز دهند از کشور خارج می‌شود.»
افزایش جمعیت تنها در سایه ثبات محقق می‌شود
این عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران در ادامه صحبت‌هایش پیرامون اهمیت توجه به بحران جمعیت و نقش ناباروری در مهار آن می‌گوید: «یکی از کارهایی که دولت می‌تواند انجام دهد این است که زمینه‌های خروج این افراد را، نه با قوانین دست‌وپاگیر که به عکس خود عمل می‌کنند، بلکه با ایجاد شرایطی که آرامش بیشتری در جامعه حکمفرما باشد و مردم تصور کنند سهمی در ارتقای فعالیت‌های این مملکت می‌توانند داشته باشند، می‌توان قشر نخبه را به حضور در جامعه علاقه‌مند کرد. اصلا وقتی جمعیت نخبه از کشور می‌رود میانگین ضریب هوشی به‌خودی‌خود کاهش می‌یابد. طبق گفتار یکی از عزیزان مسئول در حوزه نظام پزشکی، سالانه سه‌هزار و ۵۰۰ نفر در حوزه پزشکی از کشور خارج می‌شوند. در حوزه‌های مهندسی، کارآفرینی و... نیز جمعیت زیادی از کشور خارج می‌شوند، یکی از راهکارهای برون‌رفت از بحران کاهش جمعیت این است که با روش‌های درست عزیزانی که می‌خواهند از کشور خارج شوند را به حضور در کشور علاقه‌مند کنیم. بسیاری از کسانی‌که در کشورهای مختلف حضور دارند دوست دارند برگردند، اینها جمعیت خوب و موثری در حوزه‌های مختلف فعالیتی‌اند و عاشق وطن خود نیز هستند. یکی این است که زمینه‌های برگشت عزیزانی که دوست دارند به مملکت برگردند و خدمت کنند فراهم شود، کاری که البته تنها با شعار میسر نیست، بلکه نیازمند دید وسیع و ایجاد شرایط مناسب برای این افراد است. یکی از موضوعات در بحث جمعیت هم درمان ناباروری است، جوانانی که الان علاقه‌مند به ازدواج هستند شغل می‌خواهند، حداقل‌هایی برای تشکیل خانواده را نیاز دارند. آیا این موضوع موردتوجه مسئولان قرار دارد؟ آیا صرفا ازدیاد جمعیت با شعار ممکن می‌شود؟ حل این معضل چطور ممکن خواهد بود؟ زمانی این اتفاق می‌افتد که سرمایه‌گذاری در کشور گسترش یابد. اقتصاد شکوفا شده و ثبات در کشور حاکم شود. با افت و خیزهای اقتصادی می‌توان این زمینه‌ها را فراهم کرد؟ مسلما خیر. حتی خانواده‌هایی که بسیار بالاتر از حقوق‌پایه یک کارمند دریافتی دارند، دغدغه‌هایی غیر از تولید نسل داشته و با انواع و اقسام مشکلات مواجه هستند. آیا این خانواده می‌تواند به فکر افزایش جمعیت خود باشد؟ این آیاها را چه‌کسی جواب می‌دهد؟ آیا با فرمان دادن این کار امکان‌پذیر است؟ مسلما انجام این کارها با امر کردن امکان‌پذیر نیست. ما در مملکتی زندگی می‌کنیم که همه علاقه‌مند به آب و خاک و مبانی دینی خود هستیم، اما با شرایط فعلی روزبه‌روز از هر طریق به‌نوعی کم‌بنیه‌تر و بی‌رمق‌تر می‌شویم.»
تاسیس 40 مرکز ناباروی درحالیکه تنها از یک‌سوم ظرفیت مراکز فعلی استفاده می‌شود
به گفته وزیر بهداشت، ۴۹۲ میلیارد تومان برای تاسیس ۴۰ مرکز ناباروری و بلوک زایمان هزینه شده تا ارائه خدمات ناباروری تسهیل شود، این در‌حالی است که به گفته دبیر انجمن علمی باروری و ناباروری ایران، درحالحاضر به‌قدر کافی مراکز درمان ناباروری در کشور داریم که غالبا از یک‌سوم ظرفیت‌شان استفاده می‌شود، بنابراین صرفا اضافه‌کردن تعداد این مراکز و خرید تجهیزات، مشکلی را حل نمی‌کند. ضمن اینکه اکثر مراکز درمان ناباروری در ماه‌های گذشته کاهش ورودی داشته‌اند. این یعنی وزارت بهداشت نتوانسته از امکانات و سرمایه موجود در‌جهت دغدغه مسئولان عالی‌رتبه و اهداف استراتژیک در اسناد بالادستی یعنی فراهم آوردن امکان افزایش جمعیت استفاده کند. چوبینه همچنین پیرامون خروجی اقدامات دولت و وزارت بهداشت درخصوص ارائه خدمات ناباروری، توضیح می‌دهد: «یکی از کارهای مثبت در تحقق اهداف قانون جوانی جمعیت همین است که دولت پیگیری می‌کند. اینکه سهم زیادی از درمان ناباروران را برعهده گیرد یا ۹۰ درصد این هزینه‌ها را در مراکز خصوصی یا خیریه پرداخت کند، اینها هم اما و اگرهایی دارد. اگر مراکز درمانی با بیمه‌ها قرارداد داشته باشد خیلی شاید جواب نخواهد داد ولی اینکه آنها را مختار کنیم یا طرح‌هایی را در این زمینه فعال یا اولویت‌دار کنیم که براساس آن بیمه‌ها سهمی را پرداخت کنند، این اقدامات کمک خواهند کرد. وضعیت بیمه سلامت الان بهتر شده، اما مراکز درمانی همچنان با بیمه تامین اجتماعی مشکل دارند، فارغ از این مشکلات الان مردم از لحاظ فضای ذهنی آمادگی مراجعه ندارند، درگیری‌های سیاسی و اقتصادی و... در سه چهار ماه اخیر نیز اثرگذار بوده و مراجعه مردم را به مراکز درمان ناباروری مشکل ساخته است. یکی از دلایل کاهش ورودی بیماران نابارور به مراکز درمان ناباروری همین فضاها و التهابات جامعه است. یکی از موارد دیگر نیز فرهنگ‌سازی است. جامعه چقدر با سوبسیدی که قائل شدیم آشنا است؟ اینها کار رسانه‌ای و فرهنگی می‌طلبد. صرف اینکه تجهیزات بخریم و در مراکز قرار دهیم تا نیروهای کارشناس بخواهند از آنها استفاده کنند در‌واقع دور‌ریز سرمایه است. انجمن‌های علمی و تخصصی که برخاسته از تخصص در این امر هستند مثل انجمن ما در کشور وجود دارند، اما وزارت بهداشت تابه‌حال از ما کمک نخواسته یا اجازه بازرسی و نظارت به این انجمن‌ها و مراکز علمی، فنی و تخصصی مردم‌نهاد نداده است. وزارت بهداشت معمولا خودش را در این حوزه ذیحق و ذیصلاح می‌داند و استفاده‌اش از کارشناسان نیز به‌نوعی سمبلیک است. این‌گونه نیست که نظر کارشناسان را بخواهند بلکه تنها به امضا و تایید آنها پای تصمیمات و اقدامات خود نیاز دارند. به‌جای اداره مراکز دولتی با کارشناسان، باید از بخش خصوصی حمایت کرد. طبیعی است اگر درصد موفقیت مراکز دولتی پایین باشد مردم به دریافت خدمات درمانی در این مراکز رغبتی نشان نخواهند داد.»
کاهش شدید ورودی مراجعان به مراکز درمان ناباروری سراسر کشور
به گفته این کارشناس برای راستی‌آزمایی اقدامات وزارت بهداشت حوزه کارشناسی این وزارتخانه که غالب ایرادات هم به آنها وارد است باید گزارش دهد که از زمان اجرای این طرح حجم ورودی مراکز درمان ناباروری چقدر افزایش یافته است. عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران در اشاره به مشکل دیگر مراکز درمان ناباروری می‌گوید: «بحث دیگر در این موضوع این است که آیا تیم تخصصی لازم در این زمینه وجود دارد؟ ما می‌گوییم مرکز درمان ناباروری اضافه کنیم ولی آیا تیم کارشناسی در وزارت بهداشت با شگردهای مختلف و با رفتارهایی که نشان می‌دهد تیم‌های تخصصی توانمند را قانع می‌کنند که به مراکز تاسیسی یا مراکز موجود بروند تا موفقیت درمان‌ها زیاد شود؟ تا علاقه‌مندی بیماران نابارور به درمان زیاد شود؟ در همین مرکز پیوند کارشناسانی حضور دارند که سال‌هاست مشغول خدمت هستند و نیروی جوانی جایگزین آنها نشده است، آیا تیم‌های تخصصی جوان که در مناطق مختلف در‌حال خدمتند را جذب می‌کنند تا به مراکز مورد‌نظر بروند؟ یقینا عرض می‌کنم در حوزه جنین‌شناسی بیشتر مراکز درمانی در کشور از کارشناسان می‌خواهند که عهده‌دار کار شوند، کارشناسانی که لیسانس یا فوق‌لیسانس در رشته‌های نامرتبط دارند. این درصد موفقیت مراکز را پایین می‌آورد و خانواده‌ها وقتی ببینند بعد از یکی دو بار مراجعه موفقیتی حاصل نمی‌شود، ناامید خواهند شد. مخصوصا در مراکز دولتی و غیردولتی که افراد خبره و صاحب‌نام دانشگاهی در آنها حضور ندارند. از آنجایی که وزارت بهداشت درگیر یک‌سری مسائل حاشیه‌ای است، رانت‌ها برای یک‌سری افراد خاص است و کسانی که در مراکز ناباروری خدمت می‌کنند، تخصص‌های مرتبط ندارند، بنابراین زمانی که خانواده نابارور مراجعه می‌کند و موفقیت حاصل نمی‌شود یا به‌دلیل اینکه تیم صاحب‌صلاحیت در مرکز فعال نیستند، موفقیت کاملی حاصل نمی‌شود و به همین دلیل سیاست‌های مهمی که نظام تدوین کرده است، تحقق نمی‌یابد و ارجاعات به مراکز کمتر می‌شود. سیستم کارشناسی وزارت بهداشت افراد را از رشته بیولوژیک مجوز می‌دهد و با اعتماد به مراکز درمان ناباروری می‌فرستد که خدمت کنند و این امر سبب می‌شود موفقیت کار کم شود، درحالیکه این یک بحث فنی و تخصصی است.»
مطالب پیشنهادی
