زهرا رمضانی- فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار:آزادسازی مدرک تحصیلی، موضوعی که طی هفته‌های اخیر با انتشار جدول قیمت‌های مربوط به هر مقطع تحصیلی، حواشی زیادی را در فضای مجازی ایجاد کرد و البته با واکنش زیادی از سوی دانش‌آموختگان روبه‌رو شد؛ هرچند این موضوع صرفا برای کسانی که خواهان استفاده از اصل مدرک خود به‌منظور ادامه تحصیل در دانشگاه‌های خارجی هستند مورد استفاده قرار می‌گیرد و قریب‌به‌اتفاق دانش‌آموختگان دانشگاه‌های دولتی با همان گواهی موقت مشکل برای ارائه مدرک معتبر تحصیلی نخواهند داشت، اما نگاهی دوباره به ماجرای تعهد خدمت و بررسی هزینه‌های جدیدش خالی از لطف نیست. 

  آیین‌نامه تعهد خدمت چه می‌گوید؟
اولین سوالی که پیش می‌آید، بحث چرایی پرداخت هزینه برای آزادسازی مدرک در دانشگاه‌های دولتی است. موضوعی که قانون آن به مدت‌ها قبل باز می‌گردد. قانون تامین وسایل و امکانات اطفال و جوانان ایرانی مصوب 1353 و موارد آیین‌نامه اجرایی آنکه در سال 54 به تصویب رسیده است را می‌توان نخستین بندهای قانونی دانست که بر تعهد خدمت استفاده‌کنندگان از آموزش رایگان تصریح کرده است. پس از آن هم در سال 58 و اصلاحیه همان قانون و آیین جدیدترش در سال 59 دوباره درخصوص این موضوع مواردی تصریح شد. مصوبه هشتادوهفتمین جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی هم یکی دیگر از منابع قانونی محل استناد در این بحث محسوب می‌شود. در کنار این قوانین، سال 96 دستورالعمل جامع ایفای تعهد خدمت آموزش رایگان هم توسط وزارت علوم به نگارش درآمده و به تصویب رسیده تا تکلیف فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های دولتی را روشن کند. این دستورالعمل در 74 ماده، 59 بند و 31 تبصره تدوین شده که طبق ماده 27 آن، ایفای تعهد خدمت آموزش رایگان تنها از طریق انجام خدمت با ارائه گواهی انجام کار معتبر برابر مدت تعهد خدمت آموزش رایگان انجام می‌شود. براساس تبصره همین بخش، احکام کارگزینی نهادهای دولتی و عمومی غیردولتی به‌عنوان سند قابل قبول برای انجام تعهد خدمت آموزش رایگان محسوب می‌شود. 

 تکلیف آنها که کار پیدا نمی‌کنند چیست؟
البته این دستورالعمل در سال 99 مورد بازبینی قرار گرفت که براساس ماده 50 آن، تعهد خدمت دانش‌آموختگان در‌صورت نیاز با ارائه گواهی عدم‌کاریابی قابل قبول از اداره کل کار و امور اجتماعی استان، توسط دانشگاه قابل قبول است. در ماده 51 هم تاکید شده که گذشت یک‌سال از تاریخ فراغت از تحصیل و حضور در کشور در این مدت، برای کلیه دانش‌آموختگان دارای گواهی عدم‌کاریابی از ادارات کل کار و امور اجتماعی الزامی خواهد بود، این آیین‌نامه دست دانش‌آموخته را نیز برای انجام تعهد خدمت باز گذاشته و حتی برای آن دسته از دانش‌آموختگانی که امکان پیدا کردن شغل ندارند، هم با ارائه گواهی عدم‌کاریابی قابل قبول، بحث سپری کردن تعهد خدمت را لحاظ کرده است؛ یعنی بنا نیست هزینه آزادسازی مدرک از همه دانش‌آموختگان دریافت شود. 

 دولت چه میزان برای هر دانشجو خرج می‌کند؟
ملاک قرار دادن هزینه‌کرد دانشگاه‌ها برای هر دانشجو در طول دوران تحصیل که از آن با عنوان سرانه دانشجو یاد می‌شود و مقایسه آن با قیمتی که برای آزادسازی مدرک تعیین شده، می‌تواند تصویر روشن‌تری از هزینه‌ای نشان دهد که تربیت هر دانشجو در قبال تعهد خدمت رایگان آموزش برای دانشگاه‌ها دارد. البته پیش از ورود به بررسی میزان هزینه‌کرد دانشگاه‌ها برای هر دانشجو در طول چهار سال 97 تا 1400 باید مدنظر قرار داد، گزارشی است که دیوان محاسبات کشور در فروردین‌ماه 1400 منتشر کرده که براساس آن با سرانه هر دانشجو در 16 دانشگاه سطح یک کشور در سال 99، نزدیک به 18 میلیون تومان اعلام شده است، اما در عمل برخی دانشگاه‌های تهران رقمی بیش آن و حتی چند‌برابر بیشتر برای هر دانشجو در آن بازه زمانی هزینه کرده‌اند. از این رو به‌نظر می‌رسد در عمل دانشگاه‌ها برای هر دانشجو بیش از رقم مصوب هزینه می‌کنند و از آن بابت باید مجموع مبلغ هزینه‌کرد دولت برای دانشجویان دانشگاه‌های دولتی را بیش از اعداد و ارقام بودجه درنظر گرفت، اما در این گزارش اعداد وارد شده در بودجه به‌صورت تقریبی مورد استفاده و بررسی قرار گرفته است. باید به این مهم اشاره کرد که سرانه دانشجو جز زمانی که تحصیل دانشجو به دوره سنوات برسد، ادامه دارد و در این میان هم قطعا همه دانشجویان با توجه به رشته و مقطع‌شان، تحصیل‌شان را در دوره ذکرشده تمام نمی‌کنند. از این رو، ملاک این گزارش، آن است که دانشجویان مقطع کارشناسی و دکتری، ظرف 4 سال و کارشناسی‌ارشد هم ظرف 2 سال درسش را به اتمام برساند. 

 هزینه آزادسازی نصف خرج دولت برای دانشگاه تهرانی‌هاست
دانشگاه تهران به‌عنوان پرجمعیت‌ترین دانشگاه دولتی، برای دانشجویان مقطع کارشناسی و دکتری خود درمجموع بازه زمانی چهار سال از 97 تا 1400، مجموعا 97 میلیون و 100 هزار تومان هزینه می‌کند، رقمی که در مقطع دکتری به 252 میلیون و 500 هزار تومان می‌رسد، اما در مقطع کارشناسی‌ارشد که دوساله و سال‌های 99 و 1400 ملاک قرار گرفته، این میزان به 92 میلیون و 400 هزار تومان می‌رسد. جالب اینجاست که هزینه آزادسازی مدرک در هر‌کدام از این مقاطع به‌مراتب کمتر از رقم هزینه شده برای تربیت دانشجو است. به‌طوری‌که دانش‌آموخته دکتری گروه علوم انسانی با پرداخت حدود 139 میلیون هزینه جدید اعلامی تنها 56 درصد از هزینه‌هایی که دولت پرداخت کرده را پرداخت می‌کند، این رقم در همین مقطع و در گروه‌های فنی و مهندسی و علوم پایه همین مقطع به 72 درصد می‌رسد. در مقطع کارشناسی‌ارشد نیز این دانشگاه 92 میلیون و 400 هزار تومان هزینه می‌کند که دانش‌آموخته علوم انسانی این مقطع در ازای دریافت مدرکش 46 درصد هزینه‌ها و علوم پایه و فنی و مهندسی نیز 55 درصد هزینه‌ها را می‌پردازند. وضعیت برای دانش‌آموختگان کارشناسی هم باز به نفع آنها تمام می‌شود. همین دانشگاه برای کارشناسی 97 میلیون و 100 هزار تومان هزینه می‌کند، اما دانش‌آموخته علوم انسانی این مقطع هم فقط 49 درصد هزینه‌هایش را می‌دهد، فنی‌ها 58 درصد و علوم پایه‌ای‌ها 52 درصد از هزینه‌هایی که برایشان صرف شده را می‌پردازند، البته اگر اعداد اعلامی در بودجه مصوب را مبتنی‌بر واقعیت بدانیم و دانشگاه فراتر از آن هزینه‌ای برای دانشجویان پرداخت نکرده باشد. 

  ارشدهای شریف 63 درصد هزینه دولت را پرداخت می‌کنند 
برای آزادسازی مدرک از دانشگاهی مانند صنعتی‌شریف نیز که در آن خبری از رشته‌های علوم انسانی نیست، باز دانش‌آموختگان بنا نیست بیش از آنچه برایشان هزینه شده، مبلغی را بپردازند. در این دانشگاه از ابتدای ورود دانشجوی کارشناسی تا زمان فارغ‌التحصیلی‌اش در همان بازه زمانی ساله مدنظر این گزارش، دولت 92 میلیون و 400 هزار تومان هزینه می‌کند، مبلغی که در مقطع کارشناسی‌ارشد به 80 میلیون و 400 هزار تومان و درنهایت در مقطع دکتری به 182 میلیون و 600 میلیون تومان می‌رسد؛ اما در مقابل دانش‌آموخته فنی و مهندسی مقطع کارشناسی 61 درصد هزینه‌ها، کارشناسی‌ارشد 63 درصد و دکتری هم 98 درصد هزینه‌هایش را می‌پردازد که البته عمده مبلغ هزینه‌شده برای مقطع دکتری، از دانش‌آموخته گرفته می‌شود. وضعیت برای گروه علوم پایه در مقطع دکتری و کارشناسی‌ارشد هم همانند فنی و مهندسی است و تنها در مقطع کارشناسی این گروه آزمایشی، دانش‌آموخته 84درصد هزینه‌ها را می‌دهد تا بتواند مدرکش را آزاد کند. نکته قابل‌توجه این است که دانشگاه صنعتی‌شریف به‌عنوان یکی از دانشگاه‌هایی شناخته می‌شود که عمده دانشجویان آن به خارج از کشور می‌روند. 

 سرانه دانشجویان امیرکبیر هم از هزینه آزادسازی بیشتر است
تحصیل در دانشگاه امیرکبیر هم با توجه به جایگاهش در بین دانشگاه‌های صنعتی، از اهمیت ویژه‌ای برای دانشجویان برخوردار است. تربیت دانشجو در مقطع کارشناسی در این دانشگاه هم برای دولت 108 میلیون و 500 هزار تومان، ارشد 95 میلیون تومان و دکتری هم 191 میلیون و 100 هزار تومان هزینه دارد، حالا اگر بنا باشد دانش‌آموخته فنی از این دانشگاه مدرکش را بگیرد باز هم تنها 52درصد هزینه‌ها را پرداخته، این رقم برای دانش‌آموخته ارشد 53 درصد هزینه‌ها و دکتری هم شامل 94 درصد هزینه‌ها می‌شود. 

 وضعیت علوم‌انسانی‌ها چگونه است؟
قبل از اینکه به سراغ دانشگاه بعدی برویم؛ بد نیست به این مساله هم اشاره کنیم که سرانه دانشجو در دانشگاه‌های دولتی هم در هر دانشگاهی متفاوت است. یعنی هزینه‌ای که دولت برای تربیت دانشجو در دانشگاه تهران می‌پردازد، با هزینه‌ای که به دانشگاه علامه‌طباطبایی به همین منظور اختصاص می‌دهد، تفاوت دارد. در این میان هم در میان 6 دانشگاه تهران، صنعتی‌شریف، شهیدبهشتی، علامه‌طباطبایی، فردوسی مشهد و امیرکبیر که ملاک این گزارش قرار گرفته، کمترین سرانه به دانشگاه علامه تعلق داشت. به‌طوری که برای تربیت دانشجو در مقطع کارشناسی در 4 سال، 77 میلیون و 600 هزار تومان، کارشناسی‌ارشد 61 میلیون و 700 هزار تومان و برای دکتری هم 130 میلیون و 800 هزار تومان هزینه شده است؛ البته این دانشگاه به‌عنوان مرکز آموزشی علوم انسانی شناخته می‌شود. با این حساب دانش‌آموخته مقطع علوم انسانی درمقطع کارشناسی‌ارشد 55 درصد هزینه‌ها و کارشناسی فقط 37 درصد هزینه‌های دولتی را می‌پردازد. 

 نسبت سرانه‌ها با هزینه مدرک در فردوسی مشهد چگونه است؟
دانشگاه فردوسی مشهد که یکی از دانشگاه‌های مادر استانی محسوب می‌شود، برای تحصیل دانشجوی خود در مقطع کارشناسی در مجموع 4 سال، 88 میلیون و 600 هزار تومان، کارشناسی‌ارشد 61 میلیون و 400 هزار تومان و برای دکتری هم 146 میلیون و 300 میلیون تومان هزینه می‌کند؛ موضوعی که باز البته برای دانش‌آموخته مقطع دکتری چندان مفید نخواهد بود؛ چراکه با توجه به سرانه پایین دانشگاه برای این دانشجویان؛ فرد فارغ‌التحصیل‌شده باید هزینه بیشتری در گروه‌های فنی و مهندسی و علوم پایه بپردازد، اما وقتی قرار باشد از رشته علوم انسانی این مقطع فارغ‌التحصیل شود، برای آزادسازی مدرک 95 درصد هزینه را پرداخت کند؛ رقمی که البته برای دانش‌آموخته کارشناسی به‌مراتب کمتر است. یعنی دانش‌آموخته این مقطع در گروه فنی و مهندسی تنها 64 درصد هزینه‌ها و دانش‌آموخته کارشناسی علوم پایه هم 57 درصد را می‌پردازد. 

 مهلت 3 ماهه سازمان امور دانشجویان به دانش‌آموختگان
هرچند مبالغ عنوان شده در جدول جدید سازمان امور دانشجویان برای آزادسازی مدرک تحصیلی، از نگاه دانش‌آموختگان ارقام عجیب و غریبی بوده، اما واقعیت این است که این مبالغ با توجه به هزینه‌ای که دانشگاه‌ها در طول چهر سال یا دو سال تحصیل برای دانشجو در مقاطع مختلف انجام می‌دهند در اغلب موارد به شکل قابل‌توجهی کمتر است. البته در روزهای اخیر سازمان امور دانشجویان بعد از اعتراضات، عقب‌نشینی کرده و مهلت حداکثر سه‌ماهه‌ای را درنظر می‌گیرند تا دانش‌آموختگانی که خواهان دریافت مدرک‌شان هستند و در سامانه سجاد ثبت درخواست برای آزادسازی مدرک‌شان را انجام نداده‌اند، بتوانند باز براساس نرخ قبلی نسبت به لغو تعهد آموزش رایگان‌شان اقدام و براساس جدول ترخیص مدرک تحصیلی قبلی که متعلق به سال تحصیلی 93-92 بود، هزینه را پرداخت کنند.