«فرهیختگان» به بهانه آتش‌سوزی آزمایشگاه دانشکده شیمی دانشگاه صنعتی اصفهان بررسی کرد
زهرا رمضانی، خبرنگار:انگار برخی دانشگاه‌ها روی مدار بدشانسی افتاده‌اند. این بار نوبت آتش‌سوزی در آزمایشگاه دانشکده شیمی دانشگاه صنعتی اصفهان بود که کام دانشگاهیان را تلخ کند. اتفاقی که شنبه هفته جاری منجر به فوت نیروی خدمت امریه به نام حسین مرادی شد که از دانش‌آموختگان همین دانشگاه هم بود. با گذشت دو روز از واقعه هنوز اظهارنظر یا گزارش رسمی از جانب آتش‌نشانی یا سایر نهادهای ذی‌ربط منتشر نشده اما مسئولان دانشگاه ادعا می‌کنند که آتش‌سوزی به علت سهل‌انگاری متوفی رخ داده است. موضوعی که باعث شد تا نگاه دقیق‌تری به ضوابط ایمنی در آزمایشگاه‌ها داشته باشیم.
شورای نظام ایمنی تشکیل جلسه داده بود؟
شورای نظام ایمنی، سلامت و محیط‌زیست آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها هم وظیفه نظارت بر فعالیت‌های انجام‌شده در این محیط‌ها را برعهده دارد؛ شورایی که آیین‌نامه آن اولین بار در دی‌ماه سال 1394 با هدف ضریب ایمنی، سلامت و محیط‌زیست (HSE) فعالیت‌های تحقیقاتی متنوع برای جلوگیری از خطرات احتمالی ناشی از انجام آزمایش‌های مختلف فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی و حفظ بهداشت و سلامت افراد و محیط‌زیست با به کار بستن شیوه‌های علمی و استانداردهای لازم در سطح ملی و بین‌المللی در آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها از سوی دفتر حمایت و پشتیبانی از امور پژوهشی و فناوری وزارت علوم برای اجرا به دانشگاه‌ها ابلاغ شد تا بتواند بازویی در دانشگاه‌ها برای جلوگیری از خطرات احتمالی حضور دانشجویان و اساتید در محیط‌های آزمایشگاهی باشد.
نباید فراموش کرد برای آزمایشگاه‌های شیمی با توجه به حساسیت‌هایی که مواد شیمیایی دارند، آیین‌نامه‌های خاص به هر آزمایشگاه با توجه به کاربرد وجود دارد، اما دستورالعمل مشخصی از سوی وزارت علوم در این زمینه ابلاغ نشده و هر دانشگاه با توجه به شرایط خاص ضوابطی را ذیل همان شورای ایمنی، سلامت و محیط‌زیست تصویب می‌کند. طبق آنچه در آیین‌نامه آمده، در محیط‌های دانشگاهی رئیس دانشگاه به‌عنوان رئیس، معان پژوهش‌وفناوری به‌عنوان نایب‌رئیس، معاون آموزشی، معاون اداری، رئیس آزمایشگاه مرکزی، رئیس پارک علم و فناوری، روسای دانشکده‌های مربوطه، رئیس حراست موسسه، معاون دانشجویی و دو نفر از صاحب‌نظران در حوزه ایمنی و سلامت و محیط، کارشناس ایمنی، حفاظت فنی و بهداشت حرفه‌ای و یک نفر از روسای موسسات پژوهشی درون دانشگاهی در آن عضو هستند. براساس این آیین‌نامه، دست دانشگاه‌ها برای چگونگی اجرای ضوابط ایمنی باز گذاشته شده و دبیر شورا وظیفه تهیه و پیشنهاد دستورالعمل‌های لازم نظام ایمنی، سلامت و محیط‌زیست و ارائه به شورا را برعهده دارد. تدوین برنامه آموزش نیروی انسانی مرتبط با آزمایشگاه‌ها، اعم از نیروهای خدماتی، تکنسین، کارشناسان، دانشجویان و اعضای هیات‌علمی و ارائه آن به شورا، تهیه برنامه مناسب برای نظارت و ارزیابی ایمنی، سلامت و محیط‌زیست موسسه براساس استانداردهای مصوب، هماهنگی با سازمان‌های محیط‌زیست، شهرداری، آتش‌نشانی، استاندارد برای ارتقای ایمنی، سلامت و محیط‌زیست در آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها، برنامه‌ریزی و هماهنگی لازم با سازمان‌های بین‌المللی برای اخذ گواهینامه معتبر در ایمنی، سلامت و محیط‌زیست مطابق نظر شورا، پیگیری و اجرای مصوبات شورا و ارائه گزارش، تدوین برنامه‌های مربوط به ایمنی، سلامت و محیط‌زیست موسسه و ارائه آن به شورا، ارائه گزارش عملکرد شورا به ستاد شبکه شاعا مستقر در وزارت علوم، برنامه‌ریزی برای امحا یا تصفیه پسماندهای آزمایشگاهی هم از دیگر وظایف دبیر شورا است.
انفجار در هنگام انجام آزمایش؛ علت آتش‌سوزی؟
ایجاد این شورا در هر دانشگاهی الزامی است و طبق آنچه در قانون آمده باید حداکثر هر 4 ماه یک بار هم جلسات این شورا تشکیل شود اما چه میزان تشکیل این شورا مورد توجه قرار می‌گیرد؟ آیا این شورا در دانشگاه صنعتی اصفهان در ماه‌های اخیر تشکیل شده بود؟ سوالی که البته پیگیری آن از مسئولان دانشگاه بی‌پاسخ ماند. تلاش‌های «فرهیختگان» برای گفت‌وگو با رئیس این دانشگاه هم به نتیجه نرسید. سیدعلی‌محمد میرمحمدی‌میبدی عنوان کرد: «به احتمال زیاد انفجار در هنگام انجام آزمایش دلیل این مساله بوده و به‌زودی توسط تیم تخصصی و آتش‌نشانان و تیم مامور از دادستانی گزارش شفاف و دقیقی منتشر خواهد شد.»
آیین‌نامه ایمنی عمری نزدیک به 20 سال دارد
البته پیش از شورا، دانشگاه‌ها براساس آیین‌نامه ایمنی در آزمایشگاه‌ها که در سال 85 و مشمول بر 132 ماده و در 5 فصل مصوب شده بود، به فعالیت می‌پرداختند. آیین‌نامه‌ای که به استناد مواد 85 و 91 قانون کار کشور تدوین و از سوی شورای عالی حفاظت فنی مورد تصویب قرار گرفته بود. این آیین‌نامه از فصل دوم خود، نکات ایمنی مربوط به بخش‌های مختلف آزمایشگاه از انبار و ساختمان گرفته تا خطرات شیمیایی و فیزیکی را به‌صراحت تعیین کرده است. به‌طور مثال در فصل سوم این آیین‌نامه که به خطرات فیزیکی اشاره و شامل ماده 43 تا 74 می‌شود، نکات قابل‌توجهی به چشم می‌خورد. براساس ماده 63 آن باید تمام تجهیزات برقی سیار و ثابت به نحو مناسب به سیستم اتصال به زمین مجهز باشند. ماده بعدی آن هم تاکید می‌کند که کلیه ادوات و ابزار انتقال برق مانند کابل‌ها و اتصالات مربوط باید سالم و پوشش عایق داشته و حتی در ماده 65 هم آمده که حتی‌الامکان باید سعی شود از سیم‌های رابط برای انتقال برق استفاده نشود.
فصل چهارم این آیین‌نامه هم که خاص خطرات شیمیایی بوده و شامل ماده 75 تا 92 می‌شود، به تفکیک مواد شیمیایی، چگونگی چینش آنها و الزامات نگهداری از این مواد تاکید کرده است. به‌طوری که در اولین ماده این فصل به نصب برچسب‌های اطلاعاتی لازم برای کلیه مواد شیمیایی تاکید شده و ماده 76 تاکید می‌کند که اطلاعات ایمنی مواد باید برای تمام مواد شیمیایی در دسترس باشد. یا در ماده 78 تاکید شده از انباشتن مواد شیمیایی مازاد در آزمایشگاه خودداری شود. در مواد 83 و 84 و 85 نیز از تفکیک اسیدهای اکسیدکننده با اسیدهای آلی، اسیدها از مواد قلیایی، سیانیدها و سولفیدها و همچنین نگهداری مواد قلیایی در جای خشک صحبت شده است.
مدیر امور آزمایشگاه‌های دانشگاه تربیت‌مدرس:
از سمت وزارت علوم بر ایمنی آزمایشگاه‌ها نظارت جدی وجود ندارد
مهدی عبداللهی، مدیر امور آزمایشگاه‌های دانشگاه تربیت‌مدرس در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با بیان اینکه ما شعار اول ایمنی و بعد کار را بسیار دیده و شنیده‌ایم، گفت: «قطعا رعایت این مساله در محیط‌های آزمایشگاهی با توجه به اینکه در این محیط‌ها افراد با مواد شیمیایی سروکار دارند، از اهمیت بیشتری برخوردار است. سال 84 شبیه اتفاقی که اخیرا در دانشگاه صنعتی اصفهان رخ داد، در دانشگاه تربیت‌مدرس به وقوع پیوست که منجر به فوت فردی هم شد، بعد از آن مسئولان این دانشگاه به این نتیجه رسیدند که باید بحث ایمنی را بیش از گذشته دنبال کنند و از همان زمان شورای ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست در این دانشگاه تشکیل شد و امروز به‌عنوان یکی از پیشگامان به فعالیتش ادامه می‌دهد. واقعیت این است که ما باید به‌صورت جدی در محیط‌های آزمایشگاهی‌مان شرایط ایمنی و محیط امن را ایجاد کرده و بعد به دانشجو و پژوهشگر اجازه فعالیت در این محیط‌ها را بدهیم.» او ادامه داد: «بعد از سال 84، تعدادی از دانشگاه‌ها که در این حوزه فعالیت‌هایی هم داشتند، توجه بیشتری به این مساله داشتند. اما در سطح وزارت علوم تا 2- 3 سال اخیر این مساله چندان مورد توجه نبود که براساس آن شاهد ابلاغ دستورالعملی مشخصی به‌صورت از بالا به پایین باشیم و رعایت این مهم به‌صورت جدی از دانشجویان مطالبه شود. با این حال یک ماه پیش وزارت علوم سمینار استقرار ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست را در آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها برگزار کردند و امیدواریم در سطح همه دانشگاه‌ها شرایط ایمنی را ایجاد کنیم تا پژوهشگران ما با امنیت بتوانند به فعالیت‌هایشان بپردازند.»
مدیر امور آزمایشگاه‌های دانشگاه تربیت‌مدرس تصریح کرد: «در آزمایشگاه‌هایی که در آن کارهای تجربی از جنس کار با مواد شیمیایی، تجهیزاتی که جنبه الکترونیکی و... دارند باید مباحث ایمنی با جدیت بیشتری دنبال شود که البته متولی اصلی این مهم در سطح دانشگاه همان شورای ایمنی، سلامت و محیط‌زیست است که به ریاست رئیس دانشگاه و معاون پژوهشی باید به شکل جدی دنبال و آیین‌نامه‌هایی تدوین و به آزمایشگاه‌ها ابلاغ شود. از سوی دیگر نظارت مستمر بر فعالیت آزمایشگاه‌ها باعث می‌شود تا شاهد بهینه‌سازی مداوم در این حوزه باشیم. البته ابلاغیه‌هایی از سوی وزارت علوم داشتیم که صرفا به بحث اهمیت دادن موضوع امنیت تاکید داشتند و تا دو سه سال اخیر به‌صورت جدی نظارت و پایش از سطح وزارت علوم نسبت به دانشگاه‌ها وجود نداشته است.»
الزام دانشجویان تربیت‌مدرس به گذراندن دوره پیش از حضور در آزمایشگاه
عبداللهی با بیان اینکه باید قبل از اولین ورود دانشجویان به محیط آزمایشگاه‌ها برای آنها دوره‌های آموزشی گذاشت، تصریح کرد: «یعنی باید برخی گواهینامه‌ها به دانشجویان ارائه شود و تا قبل از دریافت آن، مجوز ورود به آزمایشگاه به آنها داده نشود که ازجمله این دوره‌ها نحوه کار با مواد شیمیایی، کمک‌های اولیه و... می‌تواند متناسب با کار پژوهشی هر دانشجو در دانشگاه‌ها برگزار شود. البته تا جایی که بنده اطلاع دارم در دانشگاه تربیت‌مدرس قبل از تصویب پروپوزال، دانشجو موظف به گذراندن این دوره‌هاست، در غیر این صورت پروپوزال دانشجو تصویب نمی‌شود و امیدوارم این الگو در همه دانشگاه‌ها به‌صورت جدی دنبال شود.»
مدیر آزمایشگاه دانشگاه امیرکبیر:
سیستم یکپارچه‌ای برای قوانین ایمنی در آزمایشگاه‌ها نداریم
محسن خواجه‌زاده، مدیر آزمایشگاه دانشگاه امیرکبیر با بیان اینکه ما در دانشگاه خودمان کمیته HFE داریم که فعالیت‌های آزمایشگاه‌ها، خوابگاه‌ها و فضاهای عمومی مربوط به دانشکده‌ها را کنترل می‌کند و از نظر سازمانی، این کمیته عهده‌دار اصلی بخش‌های آزمایشگاه است، گفت: «ما به‌عنوان عضوی از این کمیته، کمک‌های حمایتی را انجام می‌دهیم. یعنی در گرنت اختصاصی به آزمایشگاه‌ها، بخشی از امتیازاتی که باید به آزمایشگاه‌ها بدهیم را به مقررات HFE اختصاص داده‌ایم و هر اندازه که آزمایشگاهی بتواند این میزان را بیشتر رعایت کند امتیاز بیشتری خواهد گرفت.»
برای ساماندهی ایمنی آزمایشگاه‌ها به متولی نیاز داریم
او ادامه داد: «آبان‌ماه امسال یکی از آزمایشگاه‌های دانشکده‌ای‌مان را بعد از بازدیدی که داشتیم، به دلیل نامساعد بودن شرایطش، تعطیل کردیم. همچنین سال گذشته به آزمایشگاه یکی از دانشکده‌ها سر زدیم و بعد از اینکه احساس کردیم این آزمایشگاه از لحاظ تجهیزات ایمنی مانند کپسول آتش‌نشانی ضعف دارد، با بودجه خودمان اقدام به خرید تجهیزات برای آن کردیم. در حد وسع‌مان از محل درآمد آزمایشگاه‌ها در دانشکده‌ها برای آنها هزینه می‌کنیم، اما واقعیت این است که برای ساماندهی این حوزه نیاز به متولی در سطح وزارتخانه داریم تا یک برنامه مدونی برای همه دانشگاه‌ها وجود داشته باشد که براساس آن بودجه‌هایی را تخصیص دهند. اختصاص بودجه در کنار موظف کردن دانشگاه‌ها به این مهم که بخشی از بودجه‌ها باید صرف ایمنی آزمایشگاه‌ها کنند، تاثیر زیادی در این حوزه خواهد داشت.»
مدیر آزمایشگاه‌های دانشگاه امیرکبیر با بیان اینکه اگر بودجه‌ای برای ایمنی نداریم، باید از ورود دانشجویان به برخی از فضاها جلوگیری کنیم، بیان داشت: «خودمان همین کار را کردیم اما با برخی از مقاومت‌ها از سوی برخی اساتید روبه‌رو می‌شویم؛ برخی اساتید اصلا این مساله را قبول نکرده و خودشان نیز شرایط امن را فراهم نمی‌کنند. یکی از نگرانی‌های هر روزه‌ام بحث ایمنی در آزمایشگاه‌هاست. دانشجویان هم برای حضور در این فضاها دوره آموزشی نمی‌بینند. موضوعی که باعث شد تا نامه‌ای را برای دفتر پشتیبانی معاونت پژوهشی وزارت علوم ارسال کرده و اعلام کنیم می‌توانیم به‌صورت پایلوت بحث آموزش به دانشجویان را برای حضور در محیط‌های آزمایشگاهی پیاده‌سازی کنیم و بعد از آن در دیگر دانشگاه‌ها اجرایی شود؛ اما تاکنون اتفاق نیفتاده است، البته یا بنده در جریان اجرایی شدن این نامه نیستم یا از طریق دیگری روند اجرای آن دنبال می‌شود.»
خواجه‌زاده افزود: «قوانین مشخصی برای ایمنی هم باشد متولی اجرای آن همان شورای HSE است اما وقتی پیگیری می‌کنیم می‌گویند که تمام اعتبارات‌مان در خوابگاه‌ها هزینه می‌شود.»
او بیان داشت: «آزمایشگاه‌های دانشگاهی ما به دو حالت مکانیکال و مواد شیمیایی تقسیم‌بندی می‌شوند و سال گذشته نیز دوره آموزشی را برای دانشجویان گذاشتیم و با روسای دانشکده‌ها نیز جلساتی داشتیم تا دانشجویانی که پروژه‌های تجربی دارند به هیچ عنوان بدون مجوز، اجازه ورود پیدا نکنند. حتی دوره آموزشی آفلاین را نیز طراحی کردیم و تا زمانی که دانشجویی نمره قبولی در این آزمون کسب نکند اجازه ورود پیدا نمی‌کند. اما اینکه دانشجویان باید این مراحل از شورای تحصیلات تکمیلی عبور کنند و اساتید نیز علاقه دارند به محض اینکه دانشجو می‌آید بتواند در آزمایشگاه‌ها حضور پیدا کند، درنهایت باعث شده ما هم نتوانیم آموزش صحیحی را داشته باشیم.»
بسیاری از آزمایشگاه‌ها حتی علائم ایمنی ندارند
مدیر آزمایشگاه‌های دانشگاه امیرکبیر خاطرنشان کرد: «ما در بسیاری از آزمایشگاه‌هایمان حتی علائم ایمنی را یا نداریم یا دانشجو متوجه منظور علائم نصب‌شده نمی‌شود و این قطعا مشکل‌ساز خواهد بود. دانشگاه‌ها قوانین خاص به خودشان را برای آزمایشگاه‌هایشان دارند و ما یک سیستم یکپارچه‌ای نداریم که بتوانیم روی قوانین نیز پافشاری کنیم. وزارت علوم در حد چهارچوب‌های حداقلی کار را جلو می‌برد. از طرفی هم کارهای ایمنی با بودجه‌های مقطعی به جایی نمی‌رسد. به خاطر دارم در سال 98 یا 99، بودجه 50 میلیون تومانی را داشتیم که اعلام کردند در بحث ایمنی آزمایشگاه‌ها هزینه کنیم، درحالی‌که اختصاص چنین بودجه‌هایی آن هم در بازه‌های زمانی متفاوت، نتیجه‌بخش نخواهد بود و ما باید براساس یک اولویت‌بندی کارها را جلو ببریم.»
مطالب پیشنهادی
