عاطفه جعفری، خبرنگار: مهرماه سال 1400 بود که اخباری از دستگیری کتاب‌گستران خیابان انقلاب توسط پلیس امنیت رسانه‌ای شد‌؛ اقدامی که بعد از سال‌ها انتظار و اعتراض اهالی نشر و کتاب اجرایی شد و چندین دستفروش و عامل توزیع کتاب‌های قاچاق‌ و ممنوعه طی آن دستگیر شدند. خبری که در زمان انتشار اندک‌امیدی را به جامعه نشر سرازیر کرد و بعد از مدت بسیار کوتاهی آن را نقش برآب کرد. سودآور بودن فروش کتاب‌های قاچاق و کتاب‌سازی شده و عدم تناسب جرم با مجازات در این زمینه موجب شده تا در سال‌های گذشته برخورد قضایی با این مجرمان به‌عنوان عاملی بازدارنده مطرح نباشد. 
طبق برآوردها و کشف‌هایی که در چند سال اخیر از انبار کتاب‌های قاچاق به دست آمده، گردش مالی حاصل از این قاچاق برای سوداگران آن بالغ بر 15 میلیارد تومان بوده است؛ ارقامی که همه باورهای نشر از کمبود سرانه مطالعه تا عدم حضور کتاب در سبد خانوار را به چالش کشانده است. سوداگران این بازار زیرزمینی و سیاه نشر نیز اگرچه در ابتدا ناشناخته بودند، اما در سال‌های اخیر به مدد تلاش و همت ناشران‌، وزارت ارشاد و نهادهای امنیتی و قضایی برخی دستگیر و برخی نیز محکوم شده‌اند. محکومیت‌هایی که چندان نقش بازدارندگی نداشته‌اند، زیرا نبود قوانین ویژه برای این حوزه و کافی نبودن حکم‌های صادرشده براساس این قوانین راه را برای بازدارندگی بسته است. 
موضوع بعدی تعداد زیاد ناشران در ایران است که گاهی احساس می‌شود سودی در صادر شدن پروانه نشر وجود دارد که همه به دنبال این هستند تا ناشر شوند و کتاب منتشر کنند. گاهی هم حتی کتابی منتشر نمی‌شود و می‌بینیم که یک نفر پروانه نشر دریافت کرده است اما کتابی منتشر نکرده. در دولت‌های مختلف هم اهتمامی برای حل این موضوع وجود نداشته و شاید اینکه تعداد عناوین کتاب در طول سال زیاد باشد برایشان مهم‌تر بوده تا اینکه بخواهند جلوی فعالیت ناشران کپی‌کار را بگیرند یا مجوز نشر را با دستورالعمل‌های خاص صادر کنند. حالا در دولت سیزدهم قرار است بعد از این همه سال تلاش کارهایی در این حوزه صورت بگیرد. نمایشگاه کتاب امسال و جولان کتاب‌های کپی که با نام مترجمان خیالی منتشر شده بودند معاونت فرهنگی وزارت ارشاد را بر آن داشت که در این زمینه و همچنین تشخیص ناشر فعال از غیرفعال کاری انجام بدهد. به سراغ محمدحسین ظریفیان‌یگانه، مدیرکل دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی رفتیم تا برایمان از اتفاق‌های جدید این حوزه بگوید. او خبرهای خوشی داشت از سامانه مشابهت‌یاب تا رتبه‌بندی ناشران و دستورالعمل جدید برای صدور مجوز پروانه نشر که می‌تواند در این عرصه کمک‌کننده باشد. 

به‌عنوان سوال اول در مورد تعداد ناشران در سال 1401 صحبت کنیم که چه تعداد ناشر در حال فعالیت هستند و از این تعداد، چقدر فعال هستند؟ 
آنچه درباره تعداد ناشران مطرح می‌شود، عددی بیش از ۲۱ هزار پروانه نشر در کشور از گذشته است. متاسفانه پرونده‌ها در گذشته الکترونیکی نشده و اطلاعات هم به‌درستی ثبت و نگهداری نشده است. آمار سامانه قبلی هم کامل نیست و در سامانه جامع ناشران که اخیرا راه‌اندازی کردیم پرونده‌ها در حال ورود هستند. صرف‌نظر از عدد کل، در حال حاضر حدود ۴۸۰۰ ناشر فعال داریم که براساس دستورالعمل، حداقل چهار کتاب در سال منتشر می‌کنند. البته این مبنا خیلی مناسب نیست چون در سال‌های اخیر حوزه نشر مشکلات مالی فراوانی را متحمل شده، بهای تمام‌شده کتاب بالا رفته و این مساله روی اقبال مخاطبان به کتاب و بالطبع اقتصاد نشر تاثیر منفی داشته است. از طرفی تعاریف از کتاب متفاوت است و باید دید چهار کتاب، یعنی چه کتاب‌هایی؟ با چه مشخصات و چه سطحی و چند صفحه و با چه ویژگی‌هایی؟ در چنین شرایطی نمی‌توان مقیاس را تعداد عناوین کتاب بگذاریم. از این جهت در حال بازنگری آیین‌نامه صدور و تمدید پروانه نشر با نگاه کیفی هستیم. 

سال 97 گزارشی را در روزنامه «فرهیختگان» منتشر کردیم که با توجه به آماری که وجود دارد تعداد ناشران فعال کم است و تقریبا 77درصد ناشران هیچ کتابی چاپ نمی‌کنند، یعنی شخصی مجوز نشر گرفته اما کارهای دیگر انجام می‌دهد و مبنا برای ناشر شدن، دقیق نیست. اینکه 25 سال یا بیشتر داشته باشید و سابقه کیفری نداشته باشید و لیسانس داشته باشید و دفتری هم داشته باشید می‌توانید مجوز نشر بگیرید. طبیعتا خیلی‌ها مشمول این چند مورد می‌شوند تا دفتر نشر بزنند. قرار است اینها تغییر کند یا خیر؟
حوزه نشر یک حوزه تخصصی است اما از یک جهت شما نمی‌توانید برای حوزه فرهنگی که می‌تواند اثرگذاری جدی در جامعه داشته باشد محدودیت زیادی ایجاد کنید. هر یک از مشاغل را هم بررسی کنید تعدادی شرایط عمومی و تعدادی شرایط تخصصی دارند. در حوزه نشر، متقاضی باید حداقل ۲۷ سال سن و مدرک کارشناسی داشته باشد. اگر مدرک کارشناسی ندارد باید سابقه بیمه مرتبط با نشر را به تعدادی که ذکر شده، داشته باشد. البته آن کسی که مدرک کارشناسی دارد آزمون تخصصی می‌دهد. این‌طور نیست شخصی صرف داشتن این شرایط کلی بتواند پروانه نشر بگیرد. همه افراد استعلام می‌شوند و باید گواهی عدم سوءپیشینه ارائه کنند. 

گاهی می‌خواهند از معافیت مالیاتی استفاده کنند. 
این مساله در مشاغل دیگر هم وجود دارد. اکثر افراد با ‌انگیزه خیلی خوب و جدی وارد کار نشر شدند و همچنان آن ‌انگیزه را حفظ کرده‌اند اما متاسفانه به‌خاطر شرایط مالی و اقتصادی که خصوصا پیش‌آمده و از قضا کرونا هم مزید بر علت شد ناچار شده‌اند فعالیت خود را محدود کنند. اینجا نباید ناشر را در شرایط سختی قرار دهیم. البته در برخی موارد یک ناشر کم‌توجه به ماموریت خود است؛ آن را حتما در تمدید پروانه نشر لحاظ می‌کنیم. در تمدید، اگر ناشری کمتر از چهار کتاب در سال منتشر کرده است، کتاب‌ها را به لحاظ کیفیت بررسی می‌کنیم. اگر کیفیت آنها قابل‌اعتنا نباشد پروانه نشر تمدید نمی‌شود. این اقدام موقت است و برای تسهیل فعالیت برخی ناشران که مشخص است علاقه‌مند به حرفه نشر هستند اقدام اساسی در حال طرح‌ریزی است. 

اگر در دستورالعمل جدیدی که گفتید، کیفیت کتاب‌هایی که چاپ می‌شوند مورد توجه باشد شاید بحث کتاب‌سازی و کتاب‌های کپی ریشه‌کن شود. در این دستورالعمل به این مسائل توجه شده است؟ 
دستورالعملی که عرض شد ناظر به صدور و تمدید مجوز نشر است، موضوع کتاب‌سازی ناظر به صدور مجوز پیش از انتشار کتاب است یعنی در حوزه دیگری است که در هر دو، دال مرکزی ناشر است. یک نکته‌ای دارد که ممکن است یک ناشری داشته باشیم که آنقدر کتاب کپی چاپ می‌کند که آمار چاپ او بالاست و کسی نظارت نمی‌کند. کتاب‌هایی که در مترو، کنار خیابان و حتی در نمایشگاه کتاب فروخته می‌شود. مطمئنا نظارت در محتوا هم وجود داشته باشد که مجوز نشر ناشر باطل شود و طبیعتا می‌تواند کمک کند تا این کتاب‌ها نباشد. مساله کتاب‌سازی در مسیر ارزیابی کتاب برای صدور مجوز پیش از انتشار پیگیری می‌شود. در این مسیر، حساسیت‌های لازم را تقویت کرده‌ایم. کتابی که برای ارزیابی در سامانه ثبت می‌شود مورد دقت قرار می‌گیرد و در مواردی که مشخص می‌شود کتاب‌سازی انجام شده، مجوز صادر نمی‌شود. کار اساسی، استفاده از سرویس مشابهت‌یاب است که طراحی آن در مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی وزارتخانه در حال پیگیری است. با استفاده از این سرویس به کمک هوش مصنوعی می‌توان تشخیص داد که کتاب‌سازی اتفاق افتاده یا خیر. تا اینجا درباره پیشگیری از پدیده ضد فرهنگی کتاب‌سازی صحبت کردم. اما در حال حاضر، موضوع کتاب‌سازی در دستور کار هیات رسیدگی به تخلفات ناشران هم هست. این موضوع به تفصیل در هیات بحث شده، از برخی افراد مطلع دعوت شده، گزارش‌های مستندی درباره برخی ناشران کتاب‌ساز تجمیع شده و برخورد با دانه‌درشت‌های کتا‌ب‌ساز را دنبال می‌کنیم. 

اگر در دوره‌ای که هستید این کار را انجام دهید، کار بزرگی است. ممکن است با افتی در تعداد عناوین کتاب مواجه شویم ولی جلوی یک‌سری سوءاستفاده‌ها گرفته می‌شود. 
برای این کار همکاری بخش‌های دیگر و دستگاه‌های دیگر نیاز است. ما یک بخش اداری هستیم. همکاری بخش‌های قضایی را می‌طلبد، همراهی بخش‌های انتظامی را می‌طلبد و دیگر حوزه‌ها را. تا اراده جدی بخش‌های مرتبط برای موضوعات مهمی مثل کتاب‌سازی، پخته‌خواری در ترجمه، قاچاق کتاب و نظایر اینها شکل نگیرد، جدی‌ترین اقدام ما کم‌فایده است. رسانه هم نقش مهمی دارد. هم اطلاعات دقیق و مستند را انتقال دهد و هم به کارکرد آگاهی‌بخشی خود در این حوزه بپردازد.

نکته این است که هیچ وقت اهتمام جدی در وزارت ارشاد برای این موضوع وجود نداشت. علت را نمی‌دانم ولی در چند سالی که خبرنگار بودم در این حوزه پیگیری کردم اهتمامی در این زمینه ندیدم و یک‌سری از ناشران که حرفه‌ای فعالیت می‌کنند از این موضوع متضرر می‌شوند و امید خود را از دست می‌دهند. این موضوع مهمی است. ناشری که حرفه‌ای کار می‌کند، زحمت می‌کشد و کتابی را ترجمه می‌کند و هنوز به بازار نیامده سریع کپی می‌شود و این به نظرم بد است و ناشر را از اذیت می‌کند. 
دقیقا همین‌طور است. متاسفانه در سال‌های اخیر نه‌تنها عزمی برای این موضوع نبوده است بلکه در سال‌های پایانی دوره قبل، هیات رسیدگی به تخلفات ناشران تعطیل شده است؛ همین‌طور هیات نظارت بر اجرای ضوابط نشر کتاب. متاسفانه ناشران متخلف رصد نمی‌شده‌اند و نهاد رسمی این موضوع، ظرفیت قانونی رسیدگی به تخلفات را معطل گذاشته بوده است. طبیعی است که معدود ناشران کتاب‌ساز و کسانی که نگاه سودجویانه و ضدفرهنگی به کتاب دارند راه را برای هرگونه تخلفی باز دیده‌اند و هر چه خواسته‌اند انجام داده‌اند. خوشبختانه با تاکید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر سیاست عدالت فرهنگی در این دوره، همت شد و هم هیات نظارت بر اجرای ضوابط نشر کتاب و هم هیات رسیدگی به تخلفات ناشران در معاونت فرهنگی فعال شده و با نظم به شکل هفتگی تشکیل جلسه می‌دهند. به‌زودی مکان دبیرخانه دائمی این دو هیات مشخص و رسانه‌ای خواهد شد تا ناشران و پدیدآورندگان و عموم شهروندان برای احقاق حقوق خود بتوانند به آن مراجعه کنند. در سامانه جامع ناشران کشور که در هفته کتاب توسط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی رونمایی شد، بخش مربوط به رسیدگی به تخلفات را هم فعال کرده‌ایم تا تخلفات ناشران ثبت و قابل مراجعه شود. در گذشته تخلفات و نتیجه رسیدگی به آنها در سامانه‌ای الکترونیکی ثبت نمی‌شد. با ساماندهی این امر، سوابق به شکل دقیق وجود دارد و قابل‌مراجعه است‌.

 دستورالعمل جدید چه زمانی اجرایی می‌شود؟
ما تلاش می‌کنیم در اسرع وقت این کار را در این چند ماه به سرانجام برسانیم. نیازمند یک‌سری مقدمات است که ان‌شاءالله به نتیجه می‌رسد.